3 Dizajn w muzeum
Planowany oddział Muzeum Narodowego w Krakowie w dawnym hotelu Cracovia ma być pierwszym w Polsce odrębnym budynkiem muzealnym poświęconym dwóm dziedzinom do tej pory w marginalny sposób obecnym w polskim muzealnictwie: architekturze i dizajnowi. W obu tych dyscyplinach Polska może poszczycić się zarówno wybitnymi osiągnięciami w przeszłości, jak i dynamicznym rozwojem dzisiaj, a powołanie nowego oddziału muzeum potwierdzi ich znaczenie dla kanonu kultury polskiej.
Muzea należą dziś do najważniejszych instytucji kultury nie tylko kształtujących nasze rozumienie przeszłości, ale przede wszystkim opisujących czasy współczesne, co więcej, zapowiadających zmiany w przyszłości. Tym samym weryfikacji ulega zwyczajowe postrzeganie tego, co muzealne, jako definitywnie związanego z czasami minionymi, a dzisiejsze muzealnictwo, jak nigdy dotąd, odpowiada na problemy teraźniejszości. Przykładem tego, jak próbuje się muzealizować również czasy przyszłe, jest działające od 2022 roku Muzeum Przyszłości w Dubaju, prezentujące przy użyciu najbardziej zaawansowanych technologii multimedialnych wizję nadchodzącego świata, w tym podróży i życia w kosmosie w 2071 roku, ochrony środowiska naturalnego czy możliwości tworzenia własnych cyfrowych awatarów1. O wiele istotniejszy jest jednak proces aktualizacji przeszłości, który mimo iż nie nowy w muzealnictwie, uzyskuje dziś dominującą pozycję. Przez aktualizację należy rozumieć takie czytanie przeszłości, które pokazuje jej znaczenie dla czasów obecnych, podkreślając z jednej strony ciągłość kulturową, a z drugiej potrzebę stałej analizy obowiązującego kanonu wiedzy. Istotą nie jest tu jednak kwestionowanie kanonu, ale badanie, które z zawartych w nim wartości szczególnie dziś się liczą, a w konsekwencji mogą także pozwolić na docenienie zjawisk, do tej pory marginalizowanych. W tym kontekście należy oceniać wpisanie historii polskiego dizajnu do naszego kanonu historii sztuki, podkreślając jego rolę kulturotwórczą i cywilizacyjną zwłaszcza od przełomu XIX i XX wieku po współczesność. Jest to zadanie szczególnie istotne teraz, kiedy rozwój gospodarczy kraju bezpośrednio oddziałuje na rozwój projektowania, co z kolei wiąże się z koniecznością pokazania na szeroką skalę jego historycznych korzeni. Historia dizajnu jest także pretekstem do przedyskutowania modeli nowoczesności adaptowanych współcześnie w Polsce i ich adekwatności dla naszego kodu kulturowego.
Próbę takiego działania podjęliśmy w Muzeum Narodowym w Krakowie (MNK). W grudniu 2021 roku została otwarta stała wystawa Przedmioty. Galeria Designu Polskiego XX i XXI wieku w Kamienicy Szołayskich im. Feliksa Jasieńskiego, oddziale muzeum mieszczącym się w centrum Starego Miasta, przy pl. Szczepańskim2. Oddział ten pełnił wcześniej szereg funkcji wystawienniczych, w tym jako galeria wystaw stałych i zmiennych, nie mając jednocześnie wyraźnie zdefiniowanego zadania. Z tego też względu zdecydowaliśmy się nadać mu nowy charakter, poświęcając go właśnie dizajnowi, który we wnętrzach mieszkalnych mógł znakomicie odnaleźć swoje miejsce. Galeria dizajnu zajęła pierwsze piętro, z kolei na drugim piętrze kamienicy znalazła się otwarta w tym samym czasie stała wystawa Przekroje. Galeria Architektury Polskiej XX i XXI wieku, zrealizowana wspólnie z Narodowym Instytutem Architektury i Urbanistyki. Obie tworzą uzupełniającą się całość, wskazując na nowe elementy w programie działalności MNK, rozwijane od początku 2020 roku. W dalszej perspektywie, zgodnie z planami muzeum, obie galerie mają zostać znacznie poszerzone i znaleźć się w budynku dawnego hotelu Cracovia, zakupionego przez Muzeum w 2016 roku i docelowo przekształconego w nowy oddział MNK. W listopadzie 2023 roku rozstrzygnięto konkurs architektoniczny na projekt przebudowy hotelu, w którym zwyciężyło krakowskie biuro architektoniczne Lewicki i Łatak, proponując oryginalną koncepcję transformacji wnętrz hotelowych w przestrzenie wystawiennicze, edukacyjne, magazynowe i komercyjne3.
Wystawa Przedmioty, po raz pierwszy w historii MNK zaprezentowała najważniejsze osiągnięcia polskiego dizajnu XX i XXI wieku, doceniając jego znaczenie oraz odrębność od rzemiosła artystycznego, pokazywanego od lat 90. XX wieku na wystawie stałej w Gmachu Głównym. Powstała w efekcie pracy zespołu kuratorskiego pod moim kierunkiem, w skład którego wchodzili: Magdalena Czubińska, Alicja Kilijańska, Bożena Kostuch, Joanna Regina Kowalska i Monika Paś. Autorką projektu aranżacji wystawy była Magdalena Paleczna, a koordynatorką projektu Olga Pawlak. Na wystawie zaprezentowano zarówno wybitne dzieła polskich projektantów, które są szeroko znane i cenione, jak i przedmioty codziennego użytku, pokazujące wartość projektów produkowanych przy użyciu ograniczonych środków i przeznaczonych do jak najszerszej konsumpcji. Wykorzystując już posiadane zbiory, mogliśmy przedstawić około 350 eksponatów od Młodej Polski przez modernizm w II RP oraz czasy PRL po współczesność, poświęcając osobne sale sztuce plakatu i modzie, a więc tym częściom kolekcji, które obecnie są największe i najbardziej reprezentatywne. Wybrane ramy czasowe pozwoliły docenić osiągnięcia twórców z pierwszych polskich stowarzyszeń projektantów na przełomie XIX i XX wieku (Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana, Warsztaty Krakowskie), a jednocześnie podkreślić, że kluczowe znaczenie ma dziś dla nas dorobek XX wieku oraz dekad transformacji po 1989 roku. Ze względu na ograniczoną przestrzeń w Kamienicy Szołayskich nie przewidziano możliwości organizowania większych wystaw czasowych, natomiast regularnej wymianie na wystawie stałej podlega część poświęcona modzie. Przekształcone na potrzeby wystaw czasowych dwie niewielkie sale na parterze okazały się jak dotąd jednak wystarczające, aby zaprezentować projekt Dom odziany Alicji Bielawskiej i biura Centrala, pokazywany przez Instytut Adama Mickiewicza na London Design Biennale w 2021 roku, a także serię wystaw poświęconych współczesnej tkaninie i modzie Japonii ze zbiorów MNK.
Wystawę stałą rozpoczyna prezentacja projektów związanych z dawnym hotelem Cracovia, który należy do najważniejszych przykładów architektury modernistycznej drugiej połowy XX wieku w Krakowie, a którego części zostały wpisane do rejestru zabytków przez Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Zakup budynku przez MNK pozwolił ochronić centrum miasta przed przypadkową zabudową. W ten sposób powstrzymano realizację planów całkowitego wyburzenia hotelu i zastąpienia go innymi budynkami o funkcjach mieszkalnych lub komercyjnych. Cracovia zlokalizowana jest naprzeciw Gmachu Głównego MNK, a obie budowle wraz z placem pomiędzy nimi stanowią urbanistyczny kompleks o wyjątkowej wartości.
Projektantem hotelu jest prof. Witold Cęckiewicz, którego liczne realizacje, w tym właśnie hotel Cracovia, weszły do kanonu historii architektury polskiej. Obok walorów architektonicznych budynek wyróżniały także dekoracja i wyposażenie wnętrz, zwłaszcza zachowane do dziś mozaiki autorstwa Krystyny Strachockiej-Zgud oraz Heleny i Romana Husarskich. Na wystawie w Kamienicy Szołayskich zaprezentowaliśmy zarówno historyczną dokumentację tych wnętrz, jak i oryginalne ich projekty, w tym projekt mozaiki Miasta Heleny i Romana Husarskich z około 1965 roku. O klasie hotelu decydowały także specjalnie zaprojektowane stroje dla obsługi, meble, firmowa ceramika i szkło czy akcesoria reklamowe. Stanowią one cenny przykład dizajnu z czasów PRL, który miał znamiona luksusu i elegancji, odróżniając się od niskiej jakości standardowej produkcji przemysłowej tamtego czasu. Wybrane przykłady takich realizacji także znalazły się na krakowskiej wystawie.
Kolejna sala odnosi się do problematyki definiowania dizajnu, jego znaczenia, tego, w jaki sposób powstaje i komu służy. Na ścianach umieszczono wybór 13 cytatów z publikacji autorstwa najważniejszych teoretyków dizajnu w Polsce działających od połowy XIX wieku do czasów nam współczesnych. Cytaty te, znalezione w rozmaitych materiałach archiwalnych dotyczą najważniejszych kwestii związanych z problematyką projektowania, które zachowują wartość do dziś. Świadczy o tym powiązanie ich z pracami współczesnych polskich projektantów, będących przykładami aktualnej interpretacji treści zawartych w historycznym cytacie. Przykładami takiego dialogu między słowami a projektem, z założenia odległymi w czasie, mogą być połączenia na wystawie cytatu z publikacji Stanisława Witkiewicza na temat projektowania mebli (1904) i stołka Pniak studia Malafor (proj. 2005), czy też uwag na temat prostoty i funkcjonalności Heleny i Szymona Syrkusów (1934) z kompletem szklanym Primitivo Jana Kochańskiego (2021). W dalszej części wystawy znalazła się sala poświęcona stylowi zakopiańskiemu i projektom młodopolskim, w tym fotel z barwnym kilimem w stylu zakopiańskim, wariant projektu Stanisława Witkiewicza, kredens i towarzyszące mu krzesła według projektu Ludwika Pugeta czy jedyne zachowane meble z mieszkania Żeleńskich, wykonane według projektów Stanisława Wyspiańskiego. Kolejna przestrzeń prezentuje prace z kręgu Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana i Warsztatów Krakowskich, szczególnie cenne meble Karola Tichego oraz Karola Maszkowskiego i Edmunda Bartłomiejczyka z Wystawy Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym w Krakowie w 1912 roku. Zwiedzający mogą także zobaczyć tkaniny batikowane z pracowni Antoniego Buszka, prace w metalu Jana Szczepkowskiego, Kazimierza Witkiewicza i jego uczniów, szyby dekoracyjne Karola Homolacsa, oprawy książkowe Bonawentury Lenarta i inne realizacje związane z projektantami skupionymi wokół Muzeum Techniczno-Przemysłowego w Krakowie. W części poświęconej modernizmowi w II RP znajdują się krzesło z rurek metalowych firmy Konrad i Jarnuszkiewicz, geometryczne siedziska z sali kinowej projektu Franciszka Seiferta, serwisy z Ćmielowa i huty Niemen oraz kilimy dekoracyjne, ceramika, druki reklamowe, etykiety produktów i opakowania na słodycze. W salach poświęconych dizajnowi z czasów PRL-u na odwiedzających czeka między innymi meblościanka Kowalskich, pocztówki dźwiękowe, lampy, adapter, ceramika, szkło artystyczne, fajanse z Włocławka i aparat fotograficzny Alfa Krzysztofa Meissnera. Odrębne miejsce zajmuje kolekcja krzeseł – Marii Chomentowskiej, Teresy Kruszewskiej, Władysława Wołkowskiego, Romana Modzelewskiego, Mariana Sigmunda, Olgierda Szlekysa, Władysława Winczego oraz pozyskana w trakcie tworzenia wystawy kolekcja prac Andrzeja Pawłowskiego, takich jak projekty fotela, stołka, telefonu i półki. Ostatnie sale prezentują polskie wzornictwo po 1989 roku. Można tam zobaczyć dizajn dla wnętrz prywatnych, między innymi stołki Ribbon Jana Lutyka i Plopp Oskara Zięty, szkło z zestawu Na Palec Agnieszki Bar, a także zabawki z serii Poor Design Bartosza Muchy. Prezentujemy również projekty dla miasta i przestrzeni publicznej, model pociągu Pesy Bydgoszcz, rower miejski, koszulki firmy Pan Tu Nie Stał czy grę komputerową This War of Mine autorstwa 11 Bit Studios. Osobne sale, usytuowane w centrum ekspozycji, poświęcone zostały sztuce plakatu i modzie. W pierwszej pokazujemy prace Towarzystwa Artystów Polskich Sztuka, Towarzystwa Polska Sztuka Stosowana i Warsztatów Krakowskich, a także przykłady plakatu awangardowego konstruktywistycznego, dzieła polskiej szkoły plakatu oraz przykłady plakatu po 1989 roku, pokazujące jego komercjalizację i niszowe plakaty artystyczne. Natomiast funkcjonująca w latach 2021–2022 odsłona sali z modą pokazywała 12 kreacji kobiecych: suknie wizytowe i balowe, utrzymane w jednolitej gamie kolorystycznej, którym towarzyszyły akcesoria modowe – torebki, broszki, kapelusze. Obecna wystawa pokazuje relacje między modą i sportem, kolejna zaprezentuje projekty z kręgu przedsiębiorstwa Moda Polska z okresu PRL.
Wystawa Przedmioty w MNK jest początkiem budowy nowego oddziału, który wpisze się we współczesne tendencje w muzealnictwie, zajmującym się prezentacją dizajnu. Wśród najważniejszych instytucji, będących dla nas punktem odniesienia, wymienić należy Design Museum w Londynie, założone w 1989 roku, które od roku 2016 mieści się w nowej siedzibie, przebudowanym na ten cel budynku dawnego Commonwealth Institute z 1962 roku w dzielnicy Kensington4. W londyńskim muzeum znajdują się wystawa stała, dwie przestrzenie do wystaw czasowych, przestrzenie edukacyjne i coworkingowe, reprezentacyjny hall z kawiarnią, restauracją i księgarnią, służący także jako przestrzeń wystawiennicza oraz na potrzeby organizacji wydarzeń artystycznych, sala konferencyjna, pracownia dizajnerska, biblioteka i archiwum. Design Museum w Londynie koncentruje się na pokazywaniu własnej kolekcji dizajnu XX i XXI wieku, organizacji wystaw na temat historii projektowania oraz na prezentowaniu najnowszych tendencji we współczesnym dizajnie. Kolejna instytucja to Museum of Arts and Design w Nowym Jorku, założone w 1956 roku5. Wyróżnia się ono włączeniem do ścieżki zwiedzania pracowni dizajnerskich, znajdujących się w pobliżu sal wystaw zmiennych. Dzięki temu publiczność może mieć bezpośredni kontakt z projektantami działającymi w muzeum w ramach programu rezydencjonalnego i widzieć powstające prace, co jest szczególnie istotne dla prowadzonej przez muzeum działalności edukacyjnej. Ponadto pokazywane są wspólnie dzieła sztuki, dizajnu i rzemiosła, aby podkreślić korespondencje między tymi dziedzinami twórczości. W muzeum znajdują się sale wystawiennicze, pracownie, audytorium, restauracja, a program opiera się na wystawach czasowych oraz pokazach własnej kolekcji. Trzeci przykład to Barcelona Design Center w Barcelonie, instytucja funkcjonująca od 2014 roku w nowej siedzibie zaprojektowanej przez biuro MBM6. Centrum łączy kolekcje funkcjonujących wcześniej oddzielnie w Barcelonie muzeów sztuki stosowanej, grafiki, tkanin i ubrań, których zbiory eksponuje teraz w ramach wystaw stałych, ponadto realizuje program wystaw czasowych, w tym promujących współczesny dizajn. Centrum odpowiada także za współpracę o charakterze biznesowym, przede wszystkim z firmami z Katalonii, czemu służą przestrzenie promocyjne i konferencyjne.
Warto także zwrócić uwagę na instytucje łączące prezentację dizajnu i architektury, zwłaszcza XX i XXI wieku, zdecydowanie mniej liczne niż oddzielne muzea projektowania i architektury. Najbardziej istotne z nich w Europie funkcjonują w krajach skandynawskich. W Sztokholmie działa Szwedzkie Centrum Architektury i Dizajnu (ArkDes), które ma dwie siedziby, w dawnym budynku wojskowym z połowy XIX wieku i wybudowanym w latach 90. XX wieku przez Rafaela Monea budynku zawierającym galerie, bibliotekę i archiwum, przestrzenie edukacyjne, kawiarnię i restaurację7. Współczesny program działalności opiera się zarówno na wystawach muzealnych, stałych i czasowych, jak i na rozbudowanej pracy edukacyjnej i promocyjnej na rzecz architektury i wzornictwa. Muzeum prezentuje przede wszystkim makiety, projekty architektoniczne i dizajnerskie, materiały audiowizualne i nowatorskie działania edukacyjne. Najbliższe MNK pod względem struktury organizacyjnej jest Muzeum Narodowe w Oslo, które jest muzeum wielooddziałowym, mającym także odrębny oddział poświęcony architekturze8. Od czerwca 2022 roku mieści się ono w nowej siedzibie, której projektantem jest Klaus Schuwerk (Kleihues + Schuwerk), gdzie zgromadzono najważniejsze zbiory sztuki, architektury i dizajnu. Części poświęcone projektowaniu i architekturze są wyodrębnione, pozwalając na organizację wystaw stałych i czasowych oraz na działania promocyjne i edukacyjne. Kolejny skandynawski przykład to planowane obecnie muzeum dizajnu i architektury (A-D) w Helsinkach, które ma połączyć kolekcje istniejących dotąd muzeów obu dziedzin w nowej siedzibie, zbudowanej w portowej części miasta Makasiiniranta9. W programie działalności zakłada ono równoległe pokazywanie wystaw dizajnu i architektury, wraz z podkreśleniem korespondencji między nimi. Innym przykładem jest Muzeum Dizajnu i Architektury (MAO) w Lublanie, założone w 1972 roku i funkcjonujące pod obecną nazwą od 2010 roku, mieszczące się w renesansowym zamku z XVI wieku, przebudowanym na cele wystawiennicze i magazynowe w 1992 roku10. Jego kolekcja obejmuje różnorodne obiekty od makiet przez projekty dizajnerskie po rysunki i materiały audiowizualne, prezentujące słoweńskie projektowanie i architekturę XX i XXI wieku. Muzeum ma także ważną bibliotekę i archiwum oraz kolekcję fotografii, prowadzi ponadto projekty wspierające rozwój przedsiębiorczości. Ostatni przykład to Muzeum Architektury i Dizajnu (A+D Museum) w Los Angeles, instytucja niewielkiej skali otwarta w 2001 roku, zajmująca się głównie organizacją wystaw czasowych i działań edukacyjnych, badawczych i promocyjnych, dotyczących dziedzin projektowania i architektury oraz ich wzajemnych związków. Jest to przykład instytucji działającej na bazie funduszy prywatnych, zmieniającej swoje siedziby, skupionej przede wszystkim na przedsięwzięciach okazjonalnych, o charakterze badawczym11.
Nowy oddział MNK ma być pierwszym w Polsce odrębnym budynkiem muzealnym poświęconym dwóm dziedzinom do tej pory w marginalny sposób obecnym w polskim muzealnictwie. W obu tych dyscyplinach Polska może poszczycić się zarówno wybitnymi osiągnięciami w przeszłości, jak i dynamicznym rozwojem dzisiaj, a powołanie nowego oddziału muzeum potwierdzi znaczenie dizajnu i architektury dla kanonu kultury polskiej. Funkcjonowanie oddziału łączyć będzie działalność opartą na kolekcji, wystawach stałych i czasowych z rozbudowaną działalnością edukacyjną, popularyzatorską, badawczą i promocyjną. W gmachu muzeum publiczność nie tylko zapozna się z historią dizajnu i architektury, ale także dowie się o aktualnych tendencjach w tych dziedzinach w Polsce (przede wszystkim) i za granicą. Podstawowym założeniem programowym jest pokazanie zarówno specyfiki obu dziedzin, jak również ich wzajemnych zależności i powiązań służących rozwojowi wielu obszarów współczesnej kultury, poczynając od wyposażenia mieszkań i miejsc pracy, a kończąc na projektowaniu miast i przestrzeni publicznej. Oddział muzeum ma mieć także charakter otwarty, reagując na aktualne przemiany dizajnu i architektury, pokazując ich wielostronny i zróżnicowany charakter. Polifoniczny charakter instytucji pozwoli na prezentację i popularyzację rozmaitych aspektów dizajnu, takich jak projektowanie produktu, projektowanie graficzne, cyfrowe, społeczne i zrównoważone, moda, transport, wysokie technologie, projektowanie dla przyszłości i inne. W ramach prezentacji architektury pojawią się kwestie urbanistyki, architektury użyteczności publicznej, mieszkaniowej, przemysłowej, architektury krajobrazu, eksperymentalnej, a także konserwacji i ochrony architektury. Muzeum współpracować będzie z projektantami i producentami, budując nowy model instytucji kultury otwartej na eksperyment oraz współtworzenie i promocję współczesnego środowiska dizajnerskiego w Polsce.
