2 Deaf design? Wyzwania projektowania inkluzywnego na przykładzie wystawy Głusza w Muzeum Śląskim
„Społeczna kontrola postrzegalności – kto jest widziany, słyszany, czyje cierpienie jest rozpoznane – odgrywa zasadniczą rolę w ustalaniu pozycji władzy w społeczeństwie. Kontrola tego typu jest sprawowana oficjalnie i nieoficjalnie, a decyduje nie tylko o tym, kto jest postrzegany, ale także jak jest postrzegany”1.
Artykuł jest próbą uporządkowania doświadczeń związanych z realizacją projektu edukacyjno-badawczo-wystawienniczego Głusza2, w którego ramach, wspólnie z osobami g/Głuchymi, zostały przygotowane wystawa, publikacja hybrydowa inspirowana językiem migowym3, instalacje o charakterze inkluzywnym oraz program edukacyjny. Działania te mogą być traktowane jako materiał pilotażowy dla projektantów pod kątem wprowadzania rozwiązań uwzględniających obecność języków migowych w przestrzeniach wystawienniczych. Języki migowe są językami naturalnymi, a ich obecność w narracjach muzealnych zmienia sytuację ich natywnych użytkowników, dla których dominujący język foniczny jest często językiem obcym. Wzrokowo-manualny sposób komunikacji warunkuje też projektowanie przestrzeni.
Wystawa Głusza powstała na bazie długoletnich praktyk edukacyjnych. Jest to modelowy projekt partycypacyjny oraz pierwsze tego typu kompleksowe przedsięwzięcie w europejskim muzealnictwie. Projekt ten od początku nosił też znamiona eksperymentu, odkrywania kultury i sytuacji g/Głuchych jako migrantów językowych we własnych krajach. Podstawowym jego założeniem było zbadanie i prezentacja zjawisk kulturowo-językowych w perspektywie humanistycznej z wykorzystaniem metodologii antropologii kulturowej. Wszystkie działania projektowe i produkcyjne wynikały z poszukiwania nowych form narracji i materialności tekstu uwzględniającego na równych prawach języki foniczne i przestrzenno-wizualne4. Bezpośrednią inspiracją do realizacji projektu były wyniki raportu Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów (NIMOZ, obecnie Narodowy Instytut Muzeów) z 2014 roku, według którego jedynie 2% muzeów w Polsce było dostępne dla osób g/Głuchych5. Współpraca ze środowiskiem samorzeczników rozpoczęła się w 2016 roku, a od 2019 miała już charakter programowej realizacji działań badawczych pod kątem przygotowywanej wystawy. Przeprowadzenie badań i realizacja projektu były możliwe dzięki samorzecznikom środowiska, przede wszystkim Michałowi Justyckiemu – Głuchemu artyście, edukatorowi, historykowi sztuki, współpracującemu z Głuchymi twórcami w Polsce, Europie, Stanach Zjednoczonych. Duży wkład miały również osoby wywodzące się z Grupy Artystów Głuchych (GAG)6, projektanci zaangażowani w temat inkluzywności – absolwenci Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach7. W latach 2019–2022 zostały przeprowadzone badania jakościowe z użytkownikami języków migowych z Europy, Stanów Zjednoczonych, Indii, Afganistanu8. Część zgromadzonych materiałów została uwzględniona w scenariuszu wystawy.
Wytyczne projektowe, obok potrzeb niesłyszących posługujących się językami migowymi, uwzględniały również specyfikę komunikacji i wymagań dotyczących percepcji i nawigacji w przestrzeni wystawienniczej w przypadku osób niewidomych oraz w spektrum autyzmu. Uwaga zespołu kuratorskiego skierowana została przede wszystkim w stronę języka jako narzędzia komunikacji, ale i potencjalnej dyskryminacji.
Medyczny i kulturowy model głuchoty w kontekście sensorium społecznego
W artykule odwołuję się do pojęcia sensorium w ujęciu Constance Classen. Jest to model zmysłowy, zgodnie z którym członkowie danej społeczności nadają sens światu lub przekładają zmysłowe percepcje i koncepcje na określony światopogląd. Model ten dostarcza podstawowego paradygmatu percepcyjnego, za którym należy podążać lub któremu trzeba się przeciwstawiać9.
Głusi, rozumiani tutaj jako bardzo zróżnicowana pod względem sensorycznym i językowym grupa społeczna, postrzegani są równolegle w kategoriach medycznych (osoby z niepełnosprawnością słuchu pisane od małego „g”) i kulturowej (mniejszość językowo-kulturowa pisana od dużego „G”). Z punktu widzenia medycznego problemem jest głuchota, która powoduje barierę komunikacyjną w języku fonicznym10. Z punktu widzenia kulturowego – bariera komunikacyjna jest wynikiem systemowego procesu wykluczenia językowego we wszystkich obszarach życia, co przekłada się na problemy społeczne, psychologiczne i komunikacyjne11. Te dwa modele nieustannie się ze sobą ścierają, budując dyskurs dotyczący audyzmu, biowładzy, asymilacji w społeczeństwie słyszącym, a także procesu emancypacji językowej g/Głuchych i związanych z nim postaw aktywizmu i artywizmu. Dla zrozumienia genezy tych zagadnień warto przypomnieć kilka faktów z historii tej społeczności12.
- 1880 – Międzynarodowy Kongres Edukacji Głuchych w Mediolanie, na którym wprowadzono rezolucję dotyczącą metody oralnej jako preferowanej w nauczaniu dzieci niesłyszących i odejścia od używania języków migowych w edukacji.
- 1984 – konferencja na temat alternatywnych metod kształcenia głuchych w Paryżu, na której podważono zasadność kształcenia metodą oralną, postulując przywrócenie języków migowych.
- 1992 – przeprowadzenie w Klinice Otolaryngologii Akademii Medycznej w Warszawie pierwszej w Polsce operacji wszczepienia implantu ślimakowego.
- 2002 – rozpoczęcie Programu Przesiewowych Badań Słuchu u Noworodków w Polsce.
- 2010 – XXI Międzynarodowy Kongres Edukacji Głuchych w Vancouver, na którym oficjalnie odrzucono rezolucję z 1880 roku dotyczącą metody oralnej w edukacji na rzecz stopniowego wprowadzania systemów językowo-migowych.
- 2011 – wprowadzenie Ustawy o języku migowym i innych środkach komunikowania się.
- 2019 – wprowadzenie Ustawy o dostępności, zobowiązującej instytucje publiczne do zapewnienia tłumaczeń, napisów i innych form dostępu osób głuchych do informacji.
- 2021 – uwzględnienie polskiego języka migowego (PJM) jako języka używanego w domu (deklaracja 9267 osób) w Narodowym Spisie Powszechnym.
Według Głównego Urzędu Statystycznego liczba użytkowników PJM jest większa niż osób w grupach uznanych za mniejszości językowe w Polsce. Wyniki te nie dają jednak obrazu jakościowego posługiwania się deklarowanym językiem, a co za tym idzie, specyfiki poznawczej i percepcyjnej osób niesłyszących, która z uwagi na złożoność czynników kształtujących rozwój (możliwości biologiczne, rehabilitacja logopedyczna, implanty, edukacja, warunki socjalne, psychologia itd.) jest niejednorodna.
Głusi tworzą dziś wspólnotę doświadczenia i grupę językową, która zabiega o uprawomocnienie naturalnego dla siebie systemu komunikacji (w narodowych językach migowych), a dla osób utożsamiających się z językiem fonicznym – o respektowanie prawa do korzystania z napisów i technologii wzmacniającej sygnały dźwiękowe).
Sensorium g/Głuchych w świetle analiz antropologicznych
Antropolodzy badający doświadczenia sensoryczne kultur z Centrum Badań Sensorycznych Uniwersytetu Concordia w Montrealu zwracali już dawno uwagę na społeczną rangę zmysłów w tworzeniu struktur społecznych – ich rolę w budowaniu hierarchii, identyfikacji klasowej, wartościowaniu i segregacji13. Model ten ma szczególne znaczenie w analizie krzyżowania się aspektów lingwistycznych, audiologicznych, socjologicznych i politycznych sensorium g/Głuchych, a także analizie zagadnienia audyzmu. W sensorium g/Głuchych wzrok i dotyk odgrywają kluczową rolę w orientacji przestrzennej. Zagadnieniom tym poświęcono wiele uwagi w literaturze amerykańskiej i badaniach prowadzonych na Uniwersytecie Gallaudeta w Waszyngtonie oraz publikacjach autorów identyfikujących się z ideą deafhood – „głuchej tożsamości”, wynikającej ze specyfiki percepcji osób niesłyszących od urodzenia, komunikacji w językach migowych, a także praktyk kulturowych kształtujących kulturę Głuchych14.
Głusi, jako część społeczeństwa, funkcjonują jednak w sensorium kształtowanym przez słyszących. W pismocentrycznej historii, gdzie słowo w formie pisanej i mówionej wyznaczało standardy kulturowe, a sposób funkcjonowania i poziom znajomości języka określały klasowo i były wyznacznikiem pozycji społecznej, niesłyszący, niemówiący lub niewyraźnie mówiący, bezjęzyczni nie wpisywali się w lingwistyczną kategoryzację „langue” i „parole”15. Funkcjonujący oficjalnie i zakorzeniony w obyczajowości zakaz migania w miejscach publicznych niósł za sobą piętnowanie kojarzone z prostą komunikacją gesturalną. Postawa ta była wynikiem braku badań i późnego uznania języków migowych za pełnoprawne języki naturalne w modalności przestrzenno-wizualnej.
Ze względu na przestrzenno-wizualną modalność języków migowych w sensorycznym doświadczaniu g/Głuchych dominuje wysoka wrażliwość na komunikaty wizualne i szczegóły otoczenia, koncentracja na wybranych ścieżkach przekazu informacji i interpretacja na podstawie niepełnych danych (czytanie z ruchu warg zakładające margines błędu w zrozumieniu komunikatu, odczytywanie znaczeń z sytuacji, bez objaśnień, częściowe rozumienie napisów i tłumaczy ze względu na zróżnicowany zasób słów, zmiany znaczeń w procesie adaptacji i uproszczeń językowych itd.). Sensoria g/Głuchych, niezależnie od różnic kultur narodowych, są do siebie podobne na tyle, by umożliwić integrację i tworzenie struktur o charakterze uniwersalnym, międzynarodowym. Przykładem mogą być między innymi: system komunikacji International Sign (IS), Visual Vernacular, poezja migowa. Każdy z tych autonomicznych kodów komunikacji został wprowadzony do projektu Głusza.
Narracja wystawy powstawała równolegle w pisanym języku polskim, z wersją deskryptywną dla osób niewidomych, oraz w polskim języku migowym i IS przy ścisłej współpracy z tłumaczami języków migowych16. Taki układ został uwzględniony również w publikacji towarzyszącej wystawie17. Visual Vernacular oraz poezja migowa zostały wykorzystane przy tworzeniu instalacji Cosenses jako element pomagający zobrazować ewolucję pojedynczego komunikatu – od etapu protokomunikacji, opartej na sygnałach, do świadomego użycia znaku i jego kontekstualizacji.
Mimo świadomego nawiązania do gatunków migowych, wystawa miała charakter typograficzny, osadzony w przestrzeni myślowej słyszących. Inspiracje językiem migowym przełożyły się na wykorzystanie alfabetu daktylograficznego, estetyzację tekstów miganych przez lektora PJM i fragmentów przestrzeni zaprojektowanych jako punkty doświadczeń językowych (Multimigi, prezentujące zróżnicowanie narodowych języków migowych, instalacja site specific Viktorii Tofan Zakłócenia we krwi, aplikacja interaktywna ilustrująca możliwy zapis graficzny migów w systemie Signwriting).
Koncepcja deaf space18 nie była explicite analizowana na etapie pracy kuratorskiej, a uwaga skierowana została w stronę budowania narracji multimodalnej. Proponowane rozwiązania projektowe były konsultowane z osobami g/Głuchymi, a rozwiązania technologiczne i przestrzenne – wprowadzane na podstawie sugestii kuratorów i samorzeczników przy założeniu dostępności dla różnych użytkowników. Projekt miał znamiona eksperymentu językowo-wystawienniczego, który jest obecnie punktem wyjścia do rozważań nad recepcją koncepcji deaf space w projektowaniu wystaw narracyjnych.
Głucha przestrzeń, czyli inspiracje koncepcją deaf space w wystawiennictwie
Deaf Space Project, dzięki któremu rozwinęła się idea projektowania przestrzeni uwzględniających różne sposoby komunikacji wizualnej, to koncepcja silnie osadzona w amerykańskich studiach nad kulturą Głuchych (deaf studies) oraz dyrektywach antydyskryminacyjnych dotyczących dostępności dla osób z niepełnosprawnościami. W 1997 roku Ronald Mace – architekt z Uniwersytetu w Północnej Karolinie – wprowadził termin „universal design”, a Kanadyjskie Stowarzyszenie Głuchych (The Canadian Association of the Deaf-Association des Sourds du Canada) uzupełniło tę definicję o zagadnienia dotyczące projektowania uwzględniającego potrzeby g/Głuchych, podkreślając, że żadna forma projektowania dostępnego nie może mieć cech uniwersalności, jeżeli nie uwzględnia potrzeb osób niesłyszących19. Uwagi, które można odnieść do obszaru projektów wystawienniczych, można scharakteryzować w następujący sposób.
- Aby projekt system informacji nie wzmagał segregacji i stygmatyzacji, powinien uwzględniać na przykład uzupełnienia o systemy informacji świetlnej i wizualnej jako równoprawnej do dźwiękowej w miejscach publicznych (informacje, alarmy przeciwpożarowe, systemy komunikacji związane z bezpieczeństwem).
- Urządzenia elektroniczne powinny uwzględniać możliwość generowania informacji tekstowych oraz wideorozmów.
- Obsługa urządzeń powinna być intuicyjna.
- Informacje powinny być przekazywane w sposób czytelny niezależnie od warunków otoczenia czy zdolności sensorycznych użytkownika, dostęp do nich powinien być zapewniony w języku wizualnym, za pomocą podpisu, interpretacji20, piktogramów, tak zwanych symboli uniwersalnych lub tak zwanego podstawowego języka pisanego. Zasada dotyczy wszystkich informacji, jednak, co ważne, osoby słyszące nie mają prawa same decydować, jakie informacje osoby niesłyszące będą mogły otrzymywać w dostępnej im formie.
- Projekt powinien minimalizować negatywny wpływ na użytkownika. Słabe oświetlenie może na przykład uniemożliwić osobom niesłyszącym komunikację. Wzory tapet, wzory zasłon i kolory farb stanowią dla osób niesłyszących szum wizualny i mogą szybko doprowadzić do zmęczenia oczu.
- Osoby niesłyszące potrzebują budynków obejmujących otwarte przestrzenie oraz zaokrąglone i nachylone narożniki, aby mogły widzieć zbliżające się osoby, skoro nie mogą ich słyszeć. Potrzebują okien i luster w całym wnętrzu budynku do komunikacji na odległość (na przykład przywołania kogoś), a także podłoża umożliwiającego przenoszenie informacji – sygnalizowanie tupaniem (odczuwane jako wibracja podłoża).
- Odczytywanie języków migowych, patrzenie na tłumacza, czytanie z ruchu ust wymagają koncentracji i dużego wysiłku wzrokowego, co przekłada się na konieczność odpowiedniego planowania czasu (w tym zaplanowania odpowiednich przerw)21.
Jak podkreślał Hansel Bauman – twórca pojęcia deaf space – idea kształtowania przestrzeni odpowiadającej potrzebom g/Głuchych była obecna od dawna i ma potwierdzenie w historii społeczności22. Deaf Space Project został zainicjowany w 2005 roku przy współpracy z Uniwersytetem Galluadeta w Waszyngtonie, a efektem było stworzenie przewodnika projektowego zawierającego wskazania, które powinny być uwzględniane w przestrzeniach dla osób niesłyszących. Przykładem wdrożenia tej koncepcji jest przestrzeń campusu Uniwersytetu Galluadeta. Przez pięć lat pracy nad przewodnikiem powstał katalog ponad 150 elementów architektonicznych w obrębie pięciu zagadnień związanych z doświadczeniem osoby g/Głuchej w przestrzeni architektonicznej oraz jej wpływem na samopoczucie użytkowników. Koncepcja obejmuje takie obszary jak: zasięg sensoryczny, przestrzeń i odległości, mobilność i odległości, światło i kolor, akustyka23.
Wnioski z „głuchego” eksperymentu
Na etapie przygotowań merytorycznych wystawy Głusza zespół kuratorski skupiony był przede wszystkim na zebraniu faktografii, analizie materiału badawczego zgromadzonego podczas nagrań terenowych oraz kwerend. Materiał narracyjny obejmował ponad 40 nagrań wideo o charakterze jakościowym, wchodzących w skład Repozytorium historii migowej, analizę archiwalnych nagrań dokumentalnych udostępnionych przez Polski Związek Głuchych oraz osoby prywatne (taśmy VHS, taśmy 8 mm), nagrania zrealizowane i przesłane przez osoby g/Głuche jako ich wypowiedzi, wywiady przeprowadzone w ramach badań nad znakami języka migowego dotyczącymi sztuki, prowadzone przez Michała Justyckiego przy współpracy z g/Głuchymi ankiety ewaluacyjne. Istotnym elementem procesu badawczego była obserwacja uczestnicząca wynikająca z codziennych działań edukacyjnych oraz stałej współpracy ze środowiskiem, realizacji projektów artystycznych z udziałem osób o zróżnicowanych kompetencjach językowych.
Projekt wystawy był konsultowany z osobami g/Głuchymi, jednak z uwagi na nowatorskość całego przedsięwzięcia pierwszoplanowym zagadnieniem była adaptacja narracji na języki migowe, a nie koncepcja przestrzeni. Narracja została podzielona na fragmenty dopasowane do podstawowych napisów na wystawie, który był specjalnie zaaranżowany typograficznie, żeby dawać poczucie „wejścia w tekst”. Dla zachowania spójności estetycznej lektor języków migowych był prezentowany jako postać konturowa z pogrubionymi dłońmi, co miało też zwiększyć czytelność komunikatów. Monitory zostały rozmieszczone w przestrzeni wystawy tak, by umożliwić prezentację fragmentów narracji w blokach tematycznych. Przy monitorach zamieszczono dodatkowo bezdotykowe manipulatory umożliwiające poruszanie się po narracji w PJM i IS oraz pomiędzy fragmentami wypowiedzi migowych. Z przeprowadzonych wywiadów wynika, że to rozwiązanie było efektowne wizualnie, czytelne dla osób g/Głuchych sprawnie posługujących się językami migowymi, jednak mało komfortowe ze względu na długi czas trwania, wysiłek wzrokowy związany z koncentracją na konturowej postaci umieszczonej na kontrastowym niebieskim tle. Po zakończeniu wystawy grupie wybranej do badań pilotażowych zadano pytania dotyczące doświadczeń przestrzennych24. Uzyskane odpowiedzi potwierdziły wnioski dotyczące możliwych korekt i sugerowanych rozwiązań do uwzględnienia w projektach, jak następuje.
- Tekst może być podzielony na sekwencje, przy których zostaną umieszczone kody QR z wersją w języku migowym. Rozwiązanie to zostało już zastosowane w aplikacji Sign Lang, zrealizowanej w ramach projektu Sign Language International Potential, Erasmus + w Muzeum Śląskim25.
- Przestrzeń wystawy powinna uwzględniać potrzeby większego dystansu komunikacyjnego pomiędzy użytkownikami języków migowych, przestronnych pomieszczeń, szerszych korytarzy.
- W przestrzeni powinny znaleźć się stacjonarne i mobilne siedziska, gdyż czas oprowadzania w języku migowym jest dłuższy niż w języku fonicznym (dla wystawy Głusza średni czas w języku fonicznym wynosił 1,5 godziny, w języku migowym 3 godziny).
- Estetyzacja języka migowego powinna być traktowana jako drugorzędna względem roli nośnika treści, która wymaga czytelności. Formy graficzne takie jak motion design, animacje, awatary mogą zaburzać czytelność znaków. Powinny być konsultowane z użytkownikami języków migowych i zawierać dodatkowo napisy.
- Języki migowe mogą być inspiracją dla edytorstwa. Przykładem jest projekt publikacji towarzyszącej wystawie. Autorka jej koncepcji graficznej Magdalena Płońska uwzględniła w założeniach projektowych fizyczność tekstu, wizualne podkreślenia treści, doznania zmysłowe czytelnika, wizualną przystępność tekstu w języku polskim dla osób niesłyszących. Odwołując się do tych priorytetów, zastosowała czytelną typografię, poręczny format, tekst wizualny, zapis daktylograficzny, emotikony, technikę animacji ombro cinema26.
- Identyfikacja wizualna powinna uwzględniać znaki języka migowego będące reprezentacją kulturową wspólnoty g/Głuchych.
Wystawa Głusza spotkała się z pozytywną recepcją w środowisku g/Głuchych przede wszystkim ze względu na nowatorski sposób przedstawienia problematyki głuchoty w modelu językowo-kulturowym, podkreślenie aspektów tożsamościowych. Pozytywny odbiór wystawy świadczy o silnej potrzebie reprezentacji językowo-kulturowej g/Głuchych w dyskursie publicznym i obszarze dziedzictwa kulturowego. Projekty o charakterze inkluzywnym powinny uwzględniać założenia koncepcji deaf space, jak i reprezentacje językowe i kulturowe podkreślające wspólnotę języka i doświadczenia, a przez to społeczną widzialność g/Głuchych jako grupy o odrębnym sensorium. Wystawa była prezentowana w Muzeum Śląskim od 24 czerwca 2022 roku do 4 czerwca 2023 roku. Od stycznia 2024 roku będzie udostępniana w formie mobilnej jako aplikacja umożliwiająca aranżację w nowych przestrzeniach. Idea ta ma na celu popularyzację wiedzy o kulturze Głuchych oraz współpracę słyszących i g/Głuchych w Polsce i za granicą.
