2 Kamuflaż i jego współczesna wielowymiarowość

Strategia wojny polega na przebiegłości i stwarzaniu złudzeń…Sun Tzu, Sun Pin, Sztuka wojny, tł. D. Bakalarz, Helion, Gliwice 2012, s. 54¹
Sun Tzu – chiński teoretyk sztuki wojennej

Kamuflaż to fundamentalne zagadnienie dla komunikacji wizualnej, ponieważ jednocześnie zajmuje się ukrywaniem i uwypuklaniem cech. Służy on wtopieniu się w otoczenie poprzez zmylenie odbioru wizualnego, dzięki czemu obiekt pozostaje ukryty lub w momencie, gdy już można go zauważyć, jego prawidłowe zidentyfikowanie jest utrudnione. Kamuflaż jest specyficzną dziedziną komunikacji wizualnej. Wykorzystuje się tu procesy percepcji wzrokowej, aby ukryć właściwości maskowanego obiektu. W tej dyscyplinie znajdziemy też pewne paradoksy.

Z jednej strony to właśnie funkcja ukrywania wyznacza formę kamuflażu, za której sprawą mają być zapewnione optymalne parametry niewykrywalności w danym terenie. Z drugiej strony poza polem walki wzór na mundurze jest widoczny i wzbudza określone emocje. Staje się elementem rozpoznawalnym, zdradza przynależność do danego państwa, konkretnej formacji, oddziałuje psychicznie na obserwatora i użytkownika, a także działa prewencyjnie, przynajmniej w założeniu. Mundur w kamuflażu ma zatem nie tylko maskować żołnierza.

Definicje

Sama historia projektowania kamuflaży taktycznych ze względu na szerokie powiązania tej dziedziny ze sztuką, biologią, psychofizjologią i techniką to materiał na osobny artykuł. Pierwszym seryjnie produkowanym wzorem kamuflażu mundurowego był włoski telo mimetico, który powstał w 1929 roku. Zatem historia tej dyscypliny projektowej jest stosunkowo krótka. Dużo dłuższe są dzieje idei kamuflażu i świadomego wykorzystania jego potencjału przez człowieka.

Istotą omawianego zagadnienia jest zjawisko postrzegania wizualnego, za które odpowiadają układ narządu wzroku i umysł człowieka. Informacje pochodzące z oka są interpretowane w odpowiedni sposób w mózgu i budują w nim obraz widzianych obiektów. Ten system opiera się na wzajemnym uzupełnianiu się dwóch informacji – gdzie coś się znajduje i czym to jest.

Aparat percepcji wizualnej człowieka jest bardzo elastyczny. Większość kształtów i obiektów może zostać rozpoznanych nawet wówczas, gdy wystąpią braki w informacjach, wystarczy, że te ostatnie zostaną zasugerowane. Obserwator po zidentyfikowaniu fragmentu obrazu, na przykład samej twarzy człowieka, będzie potrafił złożyć resztę danych w całość sylwetki, gdyż wie, co jest przedmiotem obserwacji. Istotą działania kamuflażu taktycznego jest wymuszenie u obserwatora nieświadomego potraktowania maskowanego człowieka lub obiektu jako zestawu elementów składowych środowiska naturalnego, który nie przyciąga uwagi i nie wyróżnia się. Wzór maskujący pokrywający mundur i wyposażenie żołnierza to narzędzie, które służy do realizacji tego celu. Powinien on zniekształcać wizualnie sylwetkę postaci ludzkiej, a jego charakterystyka barwna winna być jak najbliższa kolorystyce danego otoczenia.

Przestrzeń pozytywna i negatywna

Obiekty rejestrowane przez wzrok obserwatora danej przestrzeni dzielą się na dwie kategorieA. Dubiel, Nowe wzory kamuflażu, „Raport. Wojsko, Technika, Obronność” 2005, nr 9, s. 4–18.². Pierwsze to łatwo zauważalne i dające się rozpoznać obiekty o znanych charakterystycznych kształtach i kolorach. Przykładem mogą być budynki, pojazdy, konkretne drzewa. Jest to wizualna przestrzeń pozytywna, niejednokrotnie wyraźnie odcinająca się od pozostałej części otoczenia, którą określa się jako przestrzeń negatywną. Trudniej na niej skoncentrować wzrok i wyróżnić w niej identyfikowalne jednoznacznie kształty. Dobre wyobrażenie o przestrzeni negatywnej może dawać przykład powierzchni ściółki leśnej z milionami kształtów liści, drobnych roślin, obumarłych gałązek i kamieni. Tworzy to swoisty szum wizualny, którego składowe są trudne do szybkiego wyodrębnienia. Procesy ludzkiej percepcji wizualnej w tych aspektach projektowania wyjaśnia teoria Gestalt między innymi poprzez zasady ciągłości, podobieństwa, bliskości. W projektowaniu kamuflaży przeznaczonych dla wojska ze względu na zmienność operowania i dynamikę działań trudno byłoby uwzględnić wyłącznie atrybuty przestrzeni pozytywnej. Poszczególne środowiska mają różne elementy charakterystyczne. W sposób naturalny wzory nawiązujące formą do przestrzeni negatywnej nie skupiają na sobie uwagi obserwatora, który analizuje przestrzeń w poszukiwaniu elementów pozytywnych. Projekt dobrego kamuflażu dla umundurowania i wyposażenia żołnierza powinien czerpać inspiracje i przetwarzać kształty, kolory i inne elementy z obu tych przestrzeni. Wyjątkiem tu jest specyficzna formuła działań snajpera, w jego przypadku najskuteczniejszym sposobem będzie jak najwierniejsze dopasowanie się kamuflażem do cech przestrzeni pozytywnej.

Makro- i mikrowzory w kamuflażach

Makrowzorami nazywa się duże plamy rozciągające się na powierzchni munduru i wyposażenia żołnierza efektywnie łamiące kontury jego charakterystycznego kształtu. Ich położenie i ukierunkowanie może nawet zaburzać wizualnie symetrię sylwetki ludzkiego ciała. Makrowzór w kamuflażu jest szczególnie istotny przy obserwacji z większego dystansu. Mikrowzory natomiast to elementy kompozycji złożone z dużo mniejszych form. Odnoszą się one do przestrzeni negatywnej, szumu wizualnego środowiska. Często są składowymi makrowzorów. Te struktury są widoczne z niewielkiej odległości i odpowiedzialne za walory mimetyczne kamuflaży.

Klasyfikacja kamuflaży

Współczesne kamuflaże o charakterze militarnym można podzielić na kilka grup. Oczywiście nie wszystkie z nich da się jednoznacznie sklasyfikować ze względu na unikalność lub wielowątkowość ich cech wizualnych. Ponadto tworzy się często kombinacje kamuflaży. Pierwszą, najliczniejszą grupą są maskowania mimetyczne, odzwierciedlające w zbliżonej formie kształty z danego środowiska, głównie wykorzystujące drobne elementy komponujące się docelowo w większe powierzchnie. Dodatkowo można w przypadku tych kamuflaży wyróżnić występowanie mikro- i makrowzoru. W tej grupie znajdują się między innymi: kamuflaże typu multicam, niemiecki flecktarn, duński M/84 i rosyjski partizan, czy też wzór mapa zaprojektowany przez autora (il. 1, il. 2). Kolejną grupą są kamuflaże deformujące – składające się z nachodzących na siebie plam o kształtach miękkich, naturalnych lub ostrych, łamanych geometrycznych. Tu przykładami są następujące wzory: norweski M/98, francuski CCE, szwedzki M90, niemiecki splinter, wprowadzony na początku lat 30. ubiegłego wieku. Wzory te są bardziej skuteczne na większych dystansach. Dzięki skali plam i ich wzajemnym kontrastom unika się zjawiska zlewania się sylwetki w jedną bryłę i ujednoliconą wartość kolorystyczną. Trzecim typem, który jest dość popularny wśród wielu armii świata, jest kamuflaż pikselowy. Ten wzór jest utworzony z kompozycji niewielkich kwadratów wypełnionych odpowiednią kolorystyką, tworzących mikro- 
i makrowzory o różnych wielkościach. Przykładami mogą być: kanadyjski cadpat, amerykański marpat, łotewski kamuflaż cyfrowy NBS 2006 arid. Klasyfikację zamykają kamuflaże komercyjne – statyczne, adresowane do myśliwych, reprezentowane przez kamuflaże typu realtree. Przedstawiają zazwyczaj realistyczny kolaż fotografii konkretnego środowiska i roślin. Ta ostatnia grupa nie jest zbyt ambitnym wyzwaniem dla projektantów, większość wymagań stawianych kamuflażom militarnym nie musi być tu uwzględniona.

Projektanci reprezentują dwa podejścia do tworzenia nowych wzorów. Pierwsze to różnorodne modyfikacje ewolucyjne już istniejących rozwiązań, a drugim są koncepcje całkowicie nowe i oryginalne wizualnie.

Osobną kategorią są kamuflaże zimowe. To najczęściej białe maskałaty nakładane na mundury polowe, najlepiej działające na otwartych połaciach śniegu. W lasach najczęściej stosuje się je z zielonymi lub brązowymi plamami, imitującymi szczątkowo widoczną zimową roślinność i przebicia podłoża w pokrywie śniegu (il. 3, il. 4).

Projektowanie, produkcja i dostępność

W Polsce projektowaniem i wdrażaniem do produkcji systemów maskujących dla sił zbrojnych zajmuje się kilka podmiotów, między innymi firma Lubawa SA i PSO Maskpol. Natomiast w badaniach nad innowacyjnymi rozwiązaniami kamuflaży wiedzie prym Wojskowy Instytut Techniki Inżynieryjnej we Wrocławiu. Projekty opracowane przez prof. Adama Januszkę zdobyły szereg nagród i wyróżnień na przestrzeni ostatnich lat.

Dla konkretnego miejsca w otoczeniu można dopasować określony kod graficzny. W poszukiwaniu linii i plam do projektu kamuflażu można się posłużyć syntezą graficzną, która w wyrazisty sposób ujawnia najczęściej powtarzające się charaktery kształtów istniejące w środowiskach. Dla przykładu, las tropikalny określają ostre, regularne linie i duża liczba pionów. Polskie lasy mieszane w niskiej partii nasycone są miękkimi, drobnymi formami owalnymi. W porównaniu syntez graficznych obu środowisk widać znaczącą różnicę. To przede wszystkim geometrie kształtów mikrowzoru decydują o jego dopasowaniu do środowiska, a nie kolor, który może być podobny w tych dwóch przywołanych miejscach. Odbiór barw występujących w danej przestrzeni może być zmienny, zależny od pory roku. Powszechnie mylnie uważa się, że kamuflaże powstają głównie do terenów leśnych, względnie gęsto porośniętych roślinnością. W rzeczywistości wzory są dopasowywane do różnorodnych środowisk, nawet do terenów zurbanizowanych i pustynnych.

W zaprojektowanym przeze mnie kamuflażu mapa (il. 1) główną ideą była symulacja trójwymiarowości i całkowite zerwanie z formułą graficzną reprezentowaną przez funkcjonujący w Polskich Siłach Zbrojnych od trzech dekad wz. 93 pantera leśna.

W projektowaniu wzorów kamuflażowych ważnym elementem jest raport wzoru. To podstawowa powtarzalna sekwencja graficzna wzoru kamuflażu. Jest ona multiplikowana na danej płaszczyźnie w osi X i Y, najlepiej w taki sposób, aby nie można było szybko zarejestrować granicy jej powtarzalności. Istotne przy projektowaniu raportu jest nadanie mu odpowiedniej wielkości. Zbyt mały wymiar raportu, ze względu na swoją powtarzalność, jest odczytywany jako mechaniczna, nienaturalna struktura i pogarsza w ten sposób parametry maskujące wzoru. Obserwator w niepożądany sposób dokonuje interpretacji regularnej powtarzalności wzoru na tle nieregularnej przestrzeni środowiska, w której takie wzory prawie nie występują. Ograniczeniem przy projektowaniu raportu jest technika druku tkanin mundurowych, dla których przeznaczone są określone szerokości materiału i wielkości matryc, co warunkuje częstotliwość, z jaką wzór się powtarza.

W procesie produkcyjnym tkanin mundurowych stosuje się wieloetapowe procedury nanoszenia i utrwalania w technologiach druku zawiesinowo-kadziowego lub kadziowego. Sam druk to dopiero początek procesu uzyskiwania gotowej tkaniny w kamuflażu. Proces składa się z kilkunastu faz, w tym gotowania, wielokrotnego mycia neutralizującego, mycia wodą utlenioną i wielokrotnego suszenia. Ten rodzaj technologii produkcyjnej wykorzystuje się głównie do tkanin bawełniano-poliestrowych oraz bawełniano-poliamidowych. Każda ze składowych tkaniny barwi się w inny sposób, dlatego technologia tego druku nie należy do najłatwiejszych, zapewnia ona jednakże wysoką odporność wybarwień na promieniowanie UV, prasowanie, ścieranie mechaniczne, sól zawartą w pocie ludzkim, chemiczne środki myjące. Gwarantuje także skuteczność maskowania podczas obserwacji w noktowizji i spełnia wysokie standardy wojskowych norm. Na końcu procesu nakłada się również wiele specjalnych apretur, na przykład w postaci teflonu. Aby kamuflaż był skuteczny, powinien zostać naniesiony na jak najszerszy zakres elementów umundurowania i oporządzenia. Oprócz munduru są to między innymi kamizelka balistyczna, pas taktyczny i wszelkiego rodzaju ładownice (il. 5, il. 6). Wiąże się to z uwzględnieniem wysokich wymagań technologicznych we wdrożeniach dla takich materiałów jak membrany typu gore tex, tkaniny o dużej wytrzymałości typu cordura, tkaniny nylonowe, taśmy kaletnicze, velcro, syntetyczne siatki konstrukcyjne, szablony do nanoszenia wzoru, na przykład na broń lub powierzchnie hełmów kevlarowych etc. Każdy z wyżej wymienionych materiałów ma inne parametry połyskliwości oraz faktury powierzchniowe, które wpływają na percepcję kolorystyczną wzoru kamuflażu, różna jest też trwałość tych nośników.

W procesie wdrożeniowym ważne jest odpowiednie skorygowanie parametrów, aby wzór trzymał się możliwie blisko ustalonych pierwotnie współrzędnych barwy niezależnie od zastosowanej technologii nanoszenia wzoru. Na rynku cywilnym największy sukces odnoszą wzory kamuflażu dostępne w jak najszerszej gamie produktów umundurowania i wyposażenia. Doskonałym przykładem może być tutaj amerykański kamuflaż multicam, którego wzór i wszelkie odmiany możemy spotkać dosłownie na każdej szerokości geograficznej już od dwóch dekad. Kilka wzorów kamuflaży, które dość szybko zdobyły sobie pozycje na komercyjnym rynku pozawojskowym, to a-tacs, kryptek, penncott czy concamo. Wzory te są dostępne w kilku wariantach kolorystycznych.

Jak pokazuje historia, rozwiązań przeznaczonych dla wojska w większości przechodzą po pewnym czasie do zastosowań cywilnych. Ich rozwój zdecydowanie postępuje w wyniku prowadzonych działań wojennych, gdyż są one bezpośrednio i bezwzględnie weryfikowane pod kątem skuteczności. Technologie wojskowe są szeroko wykorzystywane w życiu codziennym, z czego często nie zdajemy sobie sprawy. Militaria charakteryzują się solidnością i trwałością. Parametry niektórych z nich zrewolucjonizowały wiele z oferowanych wyrobów rynku outdorowego, a umundurowanie z demobilu stało się wręcz elementem kultury masowej. Każdy kojarzy tego rodzaju odzież jako moro. Moda na wykorzystanie elementów garderoby żołnierskiej szeroko pojawiła się po zakończeniu wojny w Wietnamie za sprawą kamuflażu ERDL i jego ewolucyjnej wersji M81 woodland. Niektóre formacje na świecie prowadzą restrykcyjną politykę dotyczącą dostępności swojego umundurowania i wyposażenia na rynku cywilnym. Przykładem może tu być amerykański kamuflaż AOR2, który był w swoim czasie nieosiągalny na rynku cywilnym. Sprzedawanie i używanie tego typu rzeczy poza wojskiem bywa niedozwolone. Takie podejście wydaje się słuszne i ogranicza w jakimś stopniu niebezpieczeństwo działań dywersyjnych, w których kamuflaż odgrywałby potrójną rolę: maskowania mimetyczno-deformującego, identyfikacji swój – obcy i wprowadzenia w błąd w sytuacji wykorzystania własnych mundurów przez formacje przeciwnika.

Na przykładzie napaści rosyjskiej na Ukrainę obserwujemy pewien paradoks w przedstawianym zagadnieniu, rolę identyfikacji swój – obcy. Bywa, że obie strony posługują się identycznym lub bardzo podobnym wzorem kamuflażu i aby odróżnić się od przeciwnika, stosuje się zwykłe taśmy klejące o określonych kolorach i ustalonych miejscach na mundurach w celu szybkiej identyfikacji. Takie działanie w jakiejś części chroni przed najgorszym koszmarem żołnierza, czyli friendly fire. To obrazuje, jak istotne są dla kamuflażu jego charakterystyczne cechy wizualne, aby nie mogło dojść do pomyłki w momencie, kiedy żołnierz już zostanie zaobserwowany.

Wzór mapa (il. 1) prezentowany w niniejszym artykule został zaprojektowany w taki sposób, aby można było wykorzystać jego wielowarstwową strukturę graficzną. Poszczególne warstwy mogą być modyfikowane kolorystycznie lub łączone i dopasowywane do wielu środowisk. Możliwe jest również tworzenie kolorystyk dodatkowych wersji. Najlepiej prezentuje to wersja zimowa, w której aktywna jest tylko jedna z warstw kamuflażu. Produkty w kamuflażu mapa zaprojektowanym przez autora produkowane są na rynek cywilny przez firmy PSO Maskpol i Wisport. Pojawiły się dotychczas między innymi na Międzynarodowym Salonie Przemysłu Obronnego Kielce, Indo Defence 2022 Jakarta, Eurosatory Paris 2022, Polsecure Kielce 2022, IWA Nürnberg 2022, World Defence Show 2022 Riyadh, Shot Show Las Vegas 2023. Od 2023 roku umundurowanie w kamuflażu mapa stanie się standardowym umundurowaniem Straży Leśnej RP.

Weryfikacja skuteczności

Mundur polowy i wyposażenie z naniesionym wzorem kamuflażu ma na celu ułatwić maskowanie, ale żeby tak mogło się stać, niezbędne jest poprawne wyszkolenie żołnierzy. Detekcja żołnierza okiem nieuzbrojonym na polu walki zależy od następujących czynników określanych w doktrynie szkoleniowej NATO jako „7S and 1M”:

• shape – ludzkie oko rozpoznaje zapamiętane charakterystyczne kształty;
• shine – błyszczące elementy oporządzenia zwracają uwagę;
• silhouette – wyraźnie odcinający się kontur umożliwia rozpoznanie sylwetki;
• shadow – cień sylwetki umożliwia wykrycie;
• spacing – regularne odstępy pomiędzy przedmiotami ułatwiają wykrycie;
• sound – nienaturalny dźwięk zwraca uwagę, co prowadzi do wykrycia;
• smell – przy małej odległości nienaturalny zapach zwraca uwagę;
• movement – ruch jest najczęstszą przyczyną wykrycia.

Procedury testowe dla kamuflaży wojskowych są skomplikowane ze względu na zmienność warunków otoczenia, do jakich są przeznaczone, i dynamiczny charakter działań. Testy uzależnione są od warunków pogodowych, oświetleniowych, zastosowanego sprzętu pomiarowego i formatów dokumentacji. Na współczesnym polu walki stosowanych jest wiele sensorów służących do detekcji obiektów oraz ich rozpoznania, klasyfikacji i potencjalnego zniszczenia. Najbardziej rozpowszechnionym sensorem na każdym polu walki nadal jednak jest ludzkie oko. Maskowanie indywidualne jest najbardziej istotne na skutecznym dystansie strzeleckim do 300 metrów, co uwzględnia się podczas wykonywania testów.

Wiele testów porównawczych przeprowadza się z wykorzystaniem symulacji komputerowych lub analizy zdjęć. Do badania skuteczności walorów maskujących kamuflażu używa się również wciąż doskonalonej metody eyetrackingu. Daje ona informacje, na jakich punktach skupia się wzrok obserwatora, a co zostaje pominięte podczas analizowania danego obrazu. Testy w terenie uważane są za najdroższe i najbardziej pracochłonne, równocześnie za najbardziej miarodajne. Sprawdzanie walorów maskujących wzoru całorocznego w danym otoczeniu prowadzi się najczęściej we wszystkich porach roku, przy czym zimą chodzi o okres bezśnieżny (il. 7, il. 8). Uczestniczy w nich grupa obserwatorów o różnym stopniu świadomości taktycznej oceniających skuteczność. Porównania dokonuje się na różnych dystansach i obszarach ekspozycji. Ustalone odległości testowania weryfikują stopnie efektywności kontrastów i działania makrowzorów zastosowanych we wzorach kamuflaży. Weryfikację skuteczności prowadzi się również z wykorzystaniem bezzałogowych statków powietrznych.

Spektrum kamuflażu

Aktualnie możemy mówić o multispektralnym zakresie oddziaływania kamuflażu. Powinien on zapewniać ochronę przed kilkoma systemami rozpoznawczymi: optycznym, noktowizyjnym i termowizyjnym.

Światło widzialne to fale w zakresie od około 400 do 780 nm. Kontrasty barwy i jasności spowodowane są zjawiskiem reemisji światła. W przypadku kamuflażu zależą one od rodzaju światła i właściwości fizycznych materiału maskowanego obiektu oraz tła, jak i od faktury powierzchni z naniesionym wzorem kamuflażu.

Metody maskowania w podczerwieni są podobne do metod maskowania w świetle widzialnym. I w tym przypadku chodzi o likwidację znacznych kontrastów oraz deformację zarysu obiektów. Aby przeprowadzić skuteczne maskowanie, konieczna jest znajomość reemisji poszczególnych rodzajów tła oraz obiektów maskowanych. Istotne staje się uwzględnienie współczynników odbicia światła podczerwonego z powierzchni maskujących w zakresie długości fal od 780 do 1300 nm.

Jeśli chodzi o kamuflaż w nocy, to urządzenia noktowizyjne zbierają i wzmacniają światło przy jego szczątkowej obecności w polu obserwacji. Skupiane wówczas jest światło emitowane przez gwiazdy, księżyc lub podczerwone. Materiał z nadrukowanym wzorem kamuflażu nie powinien w tym oświetleniu wizualizować się jako jednorodna powierzchnia odcinająca się od otoczenia. Aby wyeliminować takie niepożądane działanie, należy uwzględnić na etapie projektowania kamuflażu odpowiednie rozplanowanie elementów wzoru odpowiedzialne za konkretne wybarwienia, których krzywa reemisji jest różna. W tym przypadku liczą się kontrasty gdyż obraz analizowany w noktowizorze jest zazwyczaj monochromatyczny (il. 9).

Możliwość pomiaru natężenia generowanego ciepła wymusza uwzględnienie tego faktu przez projektantów. To kolejna wymagająca dla maskowania przestrzeń. Dla twórców kamuflaży multispektralnych interesujące są perspektywy związane z rozwojem technologicznym tkanin oraz ich walorami użytkowymi, które zapewniają obniżanie sygnatur cieplnych rejestrowanych przez urządzenia termowizyjne, chodzi tu głównie o wagę i oddychalność takich materiałów, które umożliwiałyby efektywne i nieskrępowane funkcjonowanie na polu walki (il. 10).

Nasycenie pola walki sprzętem do wykrywania sygnatury cieplnej oraz bliskiej podczerwieni jest w dzisiejszych czasach coraz większe. Choć zależy to od zasobności poszczególnych armii, posiadanie urządzeń optoelektronicznych nierzadko jest już dostępne praktycznie każdemu żołnierzowi działającemu w bliskim kontakcie z przeciwnikiem. Współczesna praktyka działań na polu walki weryfikuje zasady funkcjonowania kamuflaży. Ich strona wizualna schodzi na plan dalszy i na pewno jest obecnie dużo mniej istotna niż w czasach drugiej wojny światowej, kiedy podstawowym środkiem rozpoznania były ludzkie oko i optyka lornetki. Niezwykle trudno jest zapewnić sobie w stu procentach ochronę przed detekcją ze względu na szeroki zakres sensorów i ich nieustanny rozwój technologiczny.

W świecie projektów kamuflaży przeznaczonych dla wojska funkcjonuje reguła miecza i tarczy. Każda nowo powstająca technologia obronna prowokuje do twórczej odpowiedzi, ten wyścig trwa od początku historii ludzkości. Zatem można mieć pewność, że zarysowane powyżej zagadnienie wielowymiarowości kamuflaży będzie wciąż ewaluowało i to niewyłącznie w kierunkach mimetycznych, jak miało to miejsce w przeszłości.