1 O co tyle szumu? Projektowanie uniwersalne
Metodologia projektowania uniwersalnego czerpie garściami z zasad znanych już wcześniej w ergonomii. W tym sensie projektowanie uniwersalne nie może być traktowane jako odkrycie. Jego niewątpliwą zasługą jest natomiast syntetyczne, zrozumiałe i elastyczne opracowanie tych zasad i ujęcie ich w siedmiu łatwych do spopularyzowania punktach. Jednak czy samo ścisłe trzymanie się tych reguł daje gwarancję opracowania dobrego projektu?
Ergonomia 2.0
Termin „projektowanie uniwersalne” został stworzony i spopularyzowany przez architekta Ronalda Mace’a w latach 90. XX wieku. Sama idea traktowania osób z niepełnosprawnością jako równoprawnych uczestników życia społecznego jest jednak wcześniejsza. Zajmował się nią między innymi Brytyjczyk Selwyn Goldsmith, pomysłodawca powszechnie stosowanych dziś obniżonych krawężników1. W Polsce popularyzatorką tej tematyki była prof. Halina Skibniewska, koncentrująca swoje wysiłki na społecznej funkcji budynków mieszkalnych2.
The Center for Universal Design na Uniwersytecie Stanowym w Północnej Karolinie, które współtworzył Mace, definiuje projektowanie uniwersalne jako „projektowanie produktów i środowiska w taki sposób, żeby były użyteczne dla wszystkich ludzi, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalnego projektowania”3. Trudno nie dostrzec tu zbieżności z zasadami stosowanymi już wcześniej w ergonomii, która jest nauką zmierzającą „do optymalnego dostosowania narzędzi, maszyn, urządzeń, technologii, organizacji i materialnego środowiska pracy oraz przedmiotów powszechnego użytku do wymagań i potrzeb psychofizycznych i społecznych człowieka”4.
Zarówno ergonomia, jak i projektowanie uniwersalne odcinają się od dizajnu dla przeciętnego człowieka. Szukają różnic pomiędzy ludźmi i starają się proponować rozwiązania odpowiednie dla szerokiej grupy użytkowników. Są jednak również pewne różnice. W klasycznym projektowaniu opartym na ergonomii najczęściej pod uwagę bierze się około 90 procent populacji (odrzuca się osoby poniżej 5. i powyżej 95. centyla), uznając, że produkcja skierowana do nich jest ekonomicznie nieuzasadniona. The Center for Universal Design zwraca natomiast uwagę na koszty społeczne i inne koszty pośrednie związane z wykluczeniem społecznym między innymi osób mających problemy z poruszaniem się, niewidomych i słabowidzących, głuchych i słabosłyszących, wynikającym na przykład z utrudnionego dostępu do nauki i znacznie większej bierności zawodowej wśród osób z niepełnosprawnością niż wśród osób sprawnych5. Rozwiązania uniwersalne pozwalają nie tylko na poszerzenie grupy odbiorców, ale również na poprawę komfortu pozostałych użytkowników. Taki sposób myślenia należy traktować raczej jako ewolucję ergonomii niż zupełnie nowe podejście. Można powiedzieć, że ergonomia stanowi bazę naukową, opartą na wiedzy z zakresu antropometrii, biologii, psychologii, socjologii, kultury i innych dziedzin, natomiast projektowanie uniwersalne jest jedną z możliwych metodologii praktycznego wykorzystania tych informacji.
Siedem zasad
Projektowanie uniwersalne coraz częściej rozpatrywane jest wyłącznie w kontekście przytoczonej wcześniej definicji. Tak dzieje się między innymi za sprawą Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych6, w której zestawiono ją z definicją osoby z niepełnosprawnością. W ogólnym odbiorze ulega ona spłyceniu do prostych haseł: „projektowanie dla wszystkich”, „projektowanie dla osób z niepełnosprawnością”. Tymczasem problem jest złożony, a zrozumienie intencji autorów wymaga szczegółowej analizy siedmiu zasad projektowania uniwersalnego7. Warto przy okazji zwrócić uwagę, że przy niektórych rodzajach projektów zastosowane mogą być tylko wybrane z nich.
Zasada 1. Równy dostęp (Equitable Use)
Celem projektowania powinno być zapewnienie użyteczności dla odbiorców przy uwzględnieniu ich różnorodności. Projekt musi być również atrakcyjny, nie tylko w rozumieniu estetycznym, ale również ekonomicznym, a jego celem powinno być zapewnienie wszystkim osobom możliwości korzystania z tych samych rozwiązań lub, jeśli nie jest to możliwe, zapewnienie rozwiązań równorzędnych8.
Zasada ta wydaje się skomplikowana, ale można ją zilustrować prostym przykładem architektonicznym.
- Pochylnia może służyć każdemu – rodzicom z wózkiem dziecięcym, osobom poruszającym się na wózku lub transportującym ciężkie przedmioty, ale przy dużych wysokościach jej budowa przestaje być zasadna.
- Schody i winda to rozwiązania równorzędne, umożliwiające użytkownikom wybór optymalnej dla nich opcji i są skuteczne przy większych różnicach poziomów.
- Podnośniki nie są rozwiązaniem uniwersalnym – ograniczenia techniczne zawężają grupę użytkowników (najczęściej wyłącznie do wózkowiczów), są trudne w obsłudze (mała prędkość, konieczność stałego trzymania przycisku w trakcie jazdy) i zwracają nadmierną uwagę na osobę z niepełnosprawnością.
Zasada 2. Elastyczność użytkowania (Flexibility in Use)9
„Zły dizajn przyczynia się do tworzenia rzeczy niepraktycznych, które rodzą w użytkowniku frustrację. Przedmioty takie albo w ogóle do niczego się nie nadają, albo da się ich używać, ale wymuszają określone modus operandi, zamiast dostosować się do naszych preferencji”10.
Dobry projekt powinien uwzględniać upodobania i możliwości różnych osób. Oznacza to konieczność przewidzenia wielu dróg, którymi może podążać użytkownik, chcąc osiągnąć cel, zarówno w architekturze, wzornictwie, jak i informatyce. Założenie, że zadanie zostanie wykonane tak, jak oczekuje tego projektant, lub że ludzie czytają skomplikowane instrukcje, jest błędne. Między innymi dlatego producenci sprzętu elektronicznego i aplikacji coraz częściej stawiają na naukę w trakcie użytkowania, dostarczając w odpowiednich momentach niezbędne podpowiedzi i rezygnując z wielostronicowych opisów zasad obsługi urządzenia.
Elastyczność użytkowania wymusza również uwzględnienie różnych możliwości fizycznych (na przykład osób lewo- i praworęcznych lub posługujących się tylko jedną dłonią), zwiększenie precyzji (na przykład poprzez zastosowanie większych i łatwych do odróżnienia za pomocą wzroku lub dotyku przycisków) oraz dopasowanie do tempa działania danej osoby (na przykład możliwość wydłużenia czasu wykonania operacji w serwisach transakcyjnych).
Zasada 3. Prostota i intuicyjność (Simple and Intuitive Use)
Sposób korzystania z zaprojektowanego rozwiązania musi być łatwy do zrozumienia, niezależny od doświadczenia użytkownika, jego wiedzy, znajomości języka i aktualnego poziomu koncentracji11.
W architekturze zasadę tę można realizować poprzez stosowanie możliwie prostych układów korytarzy i ciągów pieszych oraz wyraźne różnicowanie przestrzeni o odmiennych funkcjach (zmiany proporcji przestrzeni, stosowanych materiałów), a także zapewnienie czytelnej informacji.
Do projektowania interfejsów i elementów sterujących można natomiast wykorzystać znane w ergonomii zasady, między innymi:
- zgodność z oczekiwaniami i przyzwyczajeniami użytkownika;
- kierunek obsługi zgodny z kierunkiem działania urządzenia (na przykład przesunięcie dźwigni do przodu powinno być równoznaczne z wykonaniem ruchu w tym samym kierunku);
- grupowanie elementów na przykład według funkcji, częstotliwości lub kolejności wykorzystania;
- dopasowanie siły do wykonywanego zadania (zbyt duży opór może uniemożliwić użycie urządzenia, ale zbyt mały będzie ograniczał precyzję);
- zapewnienie szybkiej i jednoznacznej informacji zwrotnej;
- łatwość identyfikacji oraz indywidualnej i szybkiej nauki obsługi12.
W toaletach wielu współczesnych budynków, na blatach wykonanych z efektownych materiałów znajdziemy tanie, plastikowe pojemniki na mydło i papierowe ręczniki. To efekt stawiania formy ponad użytecznością – dozowniki mydła, suszarki do rąk, a nawet krany ukrywane są za lustrami, co powoduje kłopoty z korzystaniem z nich. Zarządca obiektu zmuszony jest reagować na problemy użytkowników, którzy nie potrafią znaleźć urządzeń, a projektant docelowo nie osiąga ani odpowiedniego poziomu użyteczności, ani zamierzonego efektu estetycznego.
Zasada 4. Czytelna informacja (Perceptible Information)13
Zasadę tę można rozumieć tradycyjnie jako konieczność zapewnienia czytelności informacji poprzez odpowiednią wielkość, kontrast i formatowanie znaków wizualnych oraz właściwy poziom słyszalności komunikatów dźwiękowych na tle odgłosów otoczenia.
Na problem można spojrzeć też z innego punktu widzenia. Przedstawienie informacji wyłącznie w formie wizualnej nie pozwoli zapoznać się z nią osobom niewidomym, a informacja dźwiękowa będzie niedostępna dla głuchych. Rozwiązaniem jest przekazywanie informacji równolegle za pomocą różnych kanałów. Istotne są więc dwie kwestie: czytelność oraz wielozmysłowy przekaz.
Osobom z niepełnosprawnością wzroku pomocna może być informacja dźwiękowa (na przykład komunikaty głosowe, audiodeskrypcja) i dotykowa (na przykład plany i ścieżki dotykowe, tyflografika). Prowadzenie rozmów w obiektach publicznych oraz uczestniczenie w wydarzeniach osobom słabosłyszącym ułatwić mogą pętle induktofoniczne, a osobom głuchym tłumaczenia na język migowy, ale także zapewnienie informacji wizualnej.
W realizacji tego typu zadań pomaga technologia, na przykład wykorzystanie przekładów na język migowy online, dzięki któremu w banku wystarczające jest zapewnienie centrali z tłumaczami, zamiast pracownika ze znajomością języka migowego w każdym oddziale. Korzystanie z różnych rozwiązań ułatwiać może także komunikacja pomiędzy urządzeniami, dzięki czemu na przykład osoba z niepełnosprawnością wzroku jest w stanie komunikować się z danym systemem, wykorzystując swoje urządzenie skonfigurowane zgodnie z własnymi oczekiwaniami.
Do czytania stron internetowych osoby z niepełnosprawnością wzroku wykorzystują specjalne oprogramowanie: czytające, powiększające, zmieniające kontrast. Jest ono coraz częściej domyślnie instalowane w systemach operacyjnych urządzeń. Programy takie nie będą jednak działały poprawnie bez odpowiednio zbudowanej strony lub aplikacji. Jak to zrobić, podpowiadają między innymi standardy WCAG 2.114. Istotne są nie tylko zabiegi graficzne (odpowiedni kontrast i formatowanie tekstu, podświetlanie elementów, na których w danym momencie znajduje się kursor, tak zwany focus), ale przede wszystkim wykorzystanie narzędzi programowania (konsekwentne stosowanie znaczników HTML, właściwe dostosowanie do wielkości ekranu, czyli tak zwana responsywność, tworzenie opisów alternatywnych do zdjęć i ilustracji dla osób z niepełnosprawnością wzroku). Przy okazji wprowadzanie tego typu rozwiązań wiąże się z lepszym pozycjonowaniem strony.
Zasada 5. Tolerancja na błędy (Tolerance for Error)15
Użytkownicy popełniają błędy. Mogą one wynikać z nieprawidłowo zaprojektowanego interfejsu, ale również zmęczenia lub rozkojarzenia. Dobrze opracowany projekt chroni użytkownika przed konsekwencjami niezamierzonych działań. W życiu codziennym ważna jest między innymi ochrona przed utratą pieniędzy lub przypadkowym skasowaniem efektów wielogodzinnej pracy.
Przed niezamierzonymi działaniami można chronić, stawiając fizyczne bariery (na przykład odpowiednia lokalizacja przycisków, zastosowanie osłon), ale także poprzez właściwe programowanie procesów (wymuszanie określonej sekwencji działań lub potwierdzenia ważnych akcji, zapewnienie ostrzeżeń o nieprawidłowym wykonaniu działań lub ich nieodwracalności, umożliwienie cofania podjętych decyzji).
Zasada 6. Minimalizowanie wysiłku fizycznego (Low Physical Effort)16
Zasada ta jest przeniesiona wprost z projektowania środowiska pracy, w którym ochrona zdrowia pracowników wymaga ograniczenia wysiłku fizycznego, częstotliwości wykonywania powtarzalnych zadań oraz wykonywania ich w nienaturalnej pozycji ciała17.
W codziennym życiu zadania w tym zakresie mogą być realizowane dzięki stosowaniu drzwi automatycznych, a w przypadku ciężkich drzwi pożarowych – za sprawą utrzymywania ich w pozycji otwartej za pomocą uchwytów elektromagnetycznych, zwalnianych w trakcie alarmu. Korzyści przyniesie również skracanie dróg komunikacyjnych lub zapewnianie miejsc pozwalających na odpoczynek. We wzornictwie ważne będzie natomiast zmniejszenie siły niezbędnej do wykonywania operacji.
Zasada 7. Parametry i wielkość przestrzeni umożliwiające dostęp i użytkowanie (Size and Space for Approach and Use)18
Zasada ta wywodzi się ze stosowanej w ergonomii reguły miar ograniczających. Wymaga ona dopasowania projektu do przestrzeni zajmowanej przez użytkowników, parametrów ciała, postury, zasięgu ramion, poziomu wzroku i pola widzenia. I tak o szerokości przestrzeni komunikacyjnych decydować będą wymiary i zwrotność największych wózków używanych przez osoby z niepełnosprawnością ruchu, o jej wysokości wzrost najwyższych osób, natomiast o umieszczeniu najwyższych półek zasięg ramion osób najniższych.
Wyzwaniem dla wzornictwa jest na przykład odpowiednie zaprojektowanie automatów. Oczywiste wydaje się przyjęcie jednej z następujących dróg:
- poszukiwanie wspólnej przestrzeni zasięgu kończyn górnych oraz pola widzenia dla osób o różnym wzroście oraz osób poruszających się na wózku, a czasem również dzieci. W ten sposób można zaprojektować urządzenie użyteczne dla wszystkich, ale zazwyczaj z ograniczonym komfortem, w szczególności osób wysokich oraz poruszających się na wózku;
- zapewnienie oddzielnych urządzeń, dopasowanych do potrzeb różnych grup użytkowników. Takie rozwiązanie zapewni większy komfort poszczególnym grupom, ale będzie bardziej kosztowne, a źle zaprojektowane może również być uznane za stygmatyzujące na przykład osoby poruszające się na wózku.
Żadne z tych rozwiązań nie jest w pełni satysfakcjonujące, dlatego warto nadal mierzyć się z tym problemem projektowym. Ciekawe możliwości dają w tym zakresie ekrany dotykowe, na których położenie menu może być łatwo dopasowywane do wzrostu użytkownika. Niestety, urządzenia obsługiwane dotykiem, z wyjątkiem właściwie skonfigurowanych urządzeń prywatnych, zazwyczaj wykluczają osoby z niepełnosprawnością wzroku.
Co dalej z projektowaniem uniwersalnym?
Metodologia projektowania uniwersalnego czerpie garściami z zasad znanych już wcześniej w ergonomii. Zasad, które stanowią o opracowaniu każdego użytecznego, a nie tylko estetycznego projektu. W tym sensie projektowanie uniwersalne nie może być traktowane jako nowe odkrycie. Jego niewątpliwą zasługą jest natomiast syntetyczne, zrozumiałe i elastyczne opracowanie tych zasad. Ujęcie ich w siedmiu łatwych do zapamiętania punkach sprawiło, że możliwe było ich łatwe spopularyzowanie, również wśród osób niemających wystarczającej wiedzy teoretycznej, żeby mierzyć się z bardziej złożonymi problemami ergonomicznymi. Z drugiej strony uproszczenia tego typu stwarzają ryzyko błędnej interpretacji zasad, a poprawne ich stosowanie docelowo i tak wymaga odniesienia się do szerszej wiedzy ergonomicznej.
Projektowanie uniwersalne skupia się na parametrach ciała użytkowników, zasadach konstruowania elementów manipulacyjnych i sterujących, tworzeniu informacji oraz zapewnieniu personalizacji. Nie stawia natomiast pytań dotyczących komfortu i odczuć ludzi. Nie uwzględnia różnorodności kulturowej ani relacji społecznych. Czy czujemy przyjemność, przebywając w danym miejscu? Czy zapewniono ilość przestrzeni wystarczającą do zachowania komfortowego dystansu od innych osób? Jakie emocje wywołuje w nas kontakt z określonymi materiałami? Czy efektywnie wykonujemy powierzone zadania? Nie jest to zarzut. Po prostu inne były cele przyświecające autorom.
Okazuje się na przykład, że przestrzenie czyste, estetyczne i dobrze oświetlone są oceniane wyżej, pomimo gorszych parametrów niż miejsca brudne, brzydkie i o niskiej jakości oświetlenia, ale o korzystniejszych właściwościach przestrzennych. Ważne jest nie tylko to, jakie krzesła wybierzemy. Odpowiedni układ miejsc siedzących może ułatwiać lub utrudniać nawiązywanie relacji społecznych19. W naturalny sposób pojawiają się więc pomysły na rozwijanie siedmiu zasad projektowania uniwersalnego lub proponujące zupełnie inne podejście do projektowania.
Jednym z takich modeli jest User-Centered Approach, którego podstawą jest empiryczne badanie prototypu z grupą użytkowników, stopniowe udoskonalanie go i ponawianie badań. Pozwala ono tworzyć produkty wysoko oceniane przez odbiorców, ale z drugiej strony opiera się na istniejących potrzebach i rozwiązaniach, utrudniając wprowadzanie nowatorskich produktów, których zaakceptowanie przez odbiorców wymaga czasu, a często również sprzyjających uwarunkowań20. Spopularyzowanie myszy komputerowej zajęło kilkadziesiąt lat21.
Dodanie ósmej zasady projektowania uniwersalnego, nazwanej „percepcją równości”, postuluje w swoim artykule Konrad Kaletsch. Jest to nieco utopijna wizja zakładająca, że projektowanie przestrzeni i przedmiotów może prowadzić do postrzegania osób jako równych, niezależnie od ich cech fizycznych, wyglądu, ubioru i innych czynników22. W niektórych opracowywanych w Polsce dokumentach, na przykład Standardach dostępności dla polityki spójności 2014–2020 jest ona błędnie włączana do kanonu zasad stworzonych w The Center for Universal Design na Uniwersytecie Stanowym w Północnej Karolinie. Warto również postawić pytanie, czy na pewno wszyscy chcemy być postrzegani w ten sam sposób.
Inną propozycją jest uzupełnienie zasad projektowania uniwersalnego o cele, których osiągnięciu powinno ono służyć. Propozycję taką opisano na Uniwersytecie w Buffalo w artykule The Goals of Universal Design. Zaproponowano w nim następujące punkty:
- dopasowanie do parametrów ciała – uwzględnienie różnych parametrów ciała i indywidualnych możliwości;
- komfort – zachowanie optymalnych warunków funkcjonowania ciała i percepcji;
- wiedza – zapewnienie odpowiedniego postrzegania szczególnie istotnych informacji;
- zrozumienie – zapewnienie intuicyjnych, prostych i jednoznacznych sposobów sterowania;
- dobrostan – wspomaganie zdrowia, unikanie schorzeń i ochrona przed zagrożeniami;
- integracja społeczna – traktowanie wszystkich grup z godnością i szacunkiem;
- personalizacja – zapewnienie możliwości wyboru i wyrażania własnych preferencji;
- szacunek dla kultury – poszanowanie i wspieranie wartości kulturowych oraz kontekstu społecznego i środowiskowego każdego projektu23.
Cele te wskazują, że obok wartości parametrycznych istotne są odczucia użytkowników, zachowanie szacunku dla osób niezależnie od ich różnorodności, ale także umożliwienie realizowania indywidualnych potrzeb społecznych i kulturalnych.
Wątpliwości nie budzi to, że stworzenie użytecznego projektu wymaga wiedzy na temat człowieka, jego parametrów fizycznych, mechanizmów psychicznych i społecznych, a także kultury. Projektowanie uniwersalne ma niewątpliwy wpływ na zmiany w sposobie myślenia o projektowaniu urbanistyki, transportu, przestrzeni publicznej, architektury, przedmiotów, przestrzeni cyfrowej, a także na zmiany prawne zachodzące na świecie, a w ostatnim czasie również w Polsce. Czy możliwe jest jednak wykonanie dobrego projektu wyłącznie na podstawie zasad projektowania uniwersalnego? Najprawdopodobniej nie, podobnie jak nie jest możliwe stworzenie takiego projektu z pomocą dowolnej innej metodologii. Kluczem wydaje się równoległe wykorzystanie różnych metod, ale i tak wyłącznie ścisłe trzymanie się metodologii i standardów nie gwarantuje sukcesu. Dobry projekt nie powstanie bez dobrego projektanta, jego wiedzy, doświadczenia i intuicji.
