Sztuka dostępności

powyżej: prace uczestników projektu Po prostu sztuka w Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie MOCAK, fot. Marcin Świdziński

Współczesne muzea to budynki o charakterystycznej formie architektonicznej, osadzonej w misji i najbliższym otoczeniu. Wnętrza zaprojektowane są z uwzględnieniem funkcji ekspozycyjnej, edukacyjnej, wypoczynkowej, komercyjnej. Są dostosowane do potrzeb odbiorców, również osób z niepełnosprawnościami. Aż tyle i tylko tyle, bo brak barier architektonicznych nie stanowi pełni możliwości w kwestii udostępniania.

Udostępnianie sztuki osobom z niepełnosprawnościami nie jest rzeczą łatwą ani oczywistą, interakcja z widzem wymaga niestandardowych rozwiązań komunikacyjnych. Realizując projekty dostępne, staram się oferować najwyższej jakości wydarzenia kulturalne. Współpracuję z artystami, projektantami, rzemieślnikami. Dążę do wytworzenia uniwersalnych pomocy dydaktycznych, które będą atrakcyjne w formie, funkcjonalne, a przede wszystkim potrzebne. Dobrze zaprojektowany przedmiot może stać się łącznikiem między odbiorcą a istotą dzieła.

W 2019 roku w Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie MOCAK realizowałam projekt skierowany do odbiorców z niepełnosprawnością intelektualną i zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Obejmował on szkolenie Fundacji Kultury bez Barier, opracowanie specjalistycznych materiałów dydaktycznych, w tym przewodnika po muzeum pisanego tekstem łatwym do czytania i zrozumienia, opisów dzieł z Kolekcji MOCAK-u oraz organizację bezpłatnych warsztatów i oprowadzań o charakterze integracyjnym.

Efektem współpracy ze studentkami wzornictwa na Wydziale Sztuki Uniwersytetu Pedagogicznego jest innowacyjna pomoc dydaktyczna – mobilna tablica magnetyczna. Jest to wielofunkcyjny obiekt wykonany z drewna, pleksi i blachy, estetyką nawiązujący do architektury MOCAK-u. Przednia część mebla pokryta jest blachą, co umożliwia mocowanie magnetycznych piktogramów i fotografii. Po drugiej stronie zamontowane zostały półki i pojemniki na materiały dydaktyczne i plastyczne. Funkcję przechowywania pełni także ozdobny szczyt w formie logotypu MOCAK-u. Dzięki zamocowanym kółkom i uchwytowi mebel może być w łatwy sposób transportowany.

Tablica była inspirowana komunikacją alternatywną (Augmentative and Alternative Communication – AAC) – niewerbalną metodą porozumiewania się lub wspomagania komunikacji słownej. Podstawową funkcją tablicy jest prezentowanie piktogramów informacyjnych. Są to proste, w większości czarno-białe znaki graficzne lub barwne fotografie. Piktogramy zostały zebrane w zbiorach tematycznych. Ukazują budynek MOCAK-u i przemysłowy charakter dzielnicy Zabłocie w kontekście charakterystycznych miejsc i zabytków Krakowa; wskazują funkcje instytucji i miejsca dostępne dla zwiedzających; prezentują różnorodne media sztuki współczesnej, zasady zachowania w muzeum i wybrane dzieła z Kolekcji MOCAK-u.

Poprzez układanie w rzędach odpowiednich znaków można tworzyć narrację, na przykład przedstawić historię muzeum, opowiedzieć o jego misji lub szczegółowo zaplanować przebieg spotkania. Taki schemat postępowania spełnia standardy pracy z odbiorcami z niepełnosprawnością intelektualną i zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Takie zajęcia powinny być przewidywalne, bazować na czynnościach prostych, znanych i przyjemnych. Obecność tablicy w przestronnym muzeum pozwala skupić uwagę widza, a oszczędna forma nie rozprasza. Zastosowanie znaków graficznych aktywizuje myślenie przyczynowo-skutkowe. Dzięki możliwości transportowania tablicy odbiorcy mają wgląd we wstępne ustalenia na każdym etapie spotkania.

Współpraca z projektantkami obejmowała szkolenie, prezentację Kolekcji MOCAK-u, spotkania w grupach projektowych, udział w warsztatach. Taka forma realizacji projektu jest ważnym doświadczeniem i przynosi obustronne korzyści, o czym świadczy wypowiedź Aleksandry Kroguleckiej – współautorki mobilnej tablicy: „Dzięki współpracy z MOCAK-iem miałyśmy możliwość zmierzenia się z całym procesem projektowym: od koncepcji, przez konsultacje ze zleceniodawcą, po realizację. […] Punktem wyjścia było zaprojektowanie obiektu odgrywającego rolę tablicy magnetycznej, jednak postanowiłyśmy pójść o krok dalej i rozszerzyć koncepcję o dodatkowe funkcje. Nie każdy w trakcie studiów ma możliwość realizować się zawodowo, dlatego tym bardziej doceniam naszą współpracę oraz zaufanie, jakie otrzymujemy od drugiej strony”.

MOCAK ma dużą kolekcję materiałów dostępnych, powstałych w wyniku realizowanych w poprzednich latach projektów. Oprócz opisanych wcześniej udogodnień dla odbiorców z niepełnosprawnością intelektualną dysponuje pokaźnym zbiorem pomocy dla osób niewidomych i słabowidzących, takich jak audiodeskrypcje, tyflografiki oraz autorskie opracowania dzieł współczesnych artystów, wykonane przez studentów kierunków artystycznych. Umożliwiają one bądź ułatwiają poznanie i interpretację dzieł. Co ciekawe, opracowania te stanowią doskonałe uzupełnienie działań edukacyjnych kierowanych do wszystkich grup wiekowych.

Kiedy realizuję projekt zależy mi, żeby był adresowany do jak najszerszego grona odbiorców. Staram się przy tym stworzyć takie warunki, aby nikt nie czuł się ani wyróżniony, ani wykluczony. Zrealizowany w latach 2017–2018 projekt Sztuka pod ręką skupiał się na osobach dorosłych z niepełnosprawnością wzroku, lecz adresowany był do wszystkich chętnych. Każde z warsztatów skupione były na twórczości wybranego artysty, a w spotkaniach brali udział twórcy, między innymi Rafał Bujnowski, Wilhelm Sasnal, Krzysztof M. Bednarski, Oskar Dawicki. Spotkania rozpoczynały się w przestrzeni ekspozycji, gdzie uczestnicy poznawali dzieło poprzez jego audiodeskrypcję, czyli opis zawierający dane techniczne, informacje na temat kompozycji, barw i innych istotnych elementów oraz interpretację. Osoby niewidome i słabowidzące korzystały z tyflografik – wypukłych druków oddających za pomocą linii i faktur proporcje i kompozycję dzieła. Kolejnym ważnym elementem spotkania było poznawanie dzieła za pomocą dotyku, słuchu, a czasem węchu (na przykład zapach kawy w opracowaniu rzeźbiarskiego portretu Wisławy Szymborskiej autorstwa Krzysztofa M. Bednarskiego). Opracowania dzieł wykonane przez młodych twórców i projektantów były bardzo różnorodne. Od dostosowanych do dotykania replik po układanki logiczne inspirowane tematem dzieła. Te próby przybliżenia odbiorcom tematu prac, użytych w nich materiałów, charakteryzujących je faktur, kształtów, napięć były szczególnie istotnym punktem spotkania. Uczestnicy na bieżąco dzielili się wrażeniami, atmosfera na warsztatach sprzyjała temu, by otwarcie zadawać pytania artystom.

Po części merytorycznej odbywały się warsztaty artystyczne. Uczestnicy pod okiem twórców, w grupach lub samodzielnie, tworzyli prace inspirowane omawianą twórczością. Moment podsumowania był często najbardziej wzruszającym etapem spotkania.

—
Autorki pomocy dydaktycznych stworzonych w ramach projektu Po prostu sztuka: Weronika Dziepak, Aleksandra Krogulecka – mobilna tablica magnetyczna; Julia Janowska, Katarzyna Kowalska, Zuzanna Krzemień, Katarzyna Szafarska – piktogramy

Pomysł i opieka merytoryczna: Maria Prawelska wraz z zespołem MOCAK-u

—
korekta: Mariusz Sobczyński