Recenzja książki Pauliny Rojek-Adamek

Paulina Rojek-Adamek, Designerzy. Rola zawodowa projektanta w oglądzie socjologicznym, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2019

Parafrazując słynne zdanie Leszka Kołakowskiego rozpoczynające jego monumentalne dzieło, można by powiedzieć (toutes proportions gardées): Designerzy Pauliny Rojek-Adamek to książka naukowa.

Autorka publikacji jest doktorem socjologii i pracownikiem Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Współpracuje także z Akademią Sztuk Pięknych w Katowicach. Zagadnieniami socjologii dizajnu, roli zawodowej projektantów i ich odpowiedzialności zajmuje się w swoich badaniach i publikacjach od kilkunastu lat.

Publikacja wydawnictwa Scholar „dotyczy charakterystyki roli zawodowej projektanta (designera). Opracowana została na podstawie literatury przedmiotu, informacji zebranych wśród polskich projektantów, a także w otoczeniu, w którym, i na rzecz którego, oni działają. Jej celem będzie określenie cech charakterystycznych współcześnie dla tego zawodu […]” (s. 11). Opracowanie rozpoczyna rys historyczno-teoretyczny dotyczący kształtowania się dizajnu, jego odmian i nurtów. Ta wiedza jest podstawą badania socjologicznego, którego prezentacja stanowi główną część książki. Badanie uwzględniało zarówno element jakościowy, jak i ilościowy i opiera się na metodzie socjologii relacyjnej, a w szczególności na koncepcji roli społecznej Floriana Znanieckiego. W związku z tym uwzględniono samych projektantów, użytkowników (w tym partycypujących w inicjatywach dizajnu uczestniczącego) oraz instytucje wspierające rozwój projektowania. Nie popsuję lektury, jeśli zdradzę, że wyniki badania, którego głównym pytaniem jest „Jak definiowana jest rola zawodowa projektanta?”, zasadniczo potwierdzają hipotezę wstępną autorki, że poziom wiedzy w tym zakresie jest dość niski, zarówno u projektantów, ich zleceniodawców, jak i odbiorców. W deklarowanych poglądach dużo jest niejasności, sprzeczności i różnic w sposobie postrzegania dizajnerów. Obraz projektowania jest przez to złożony.

Autorka w Zakończeniu daje wyraz potrzebie bronienia wartości takich wyników, mimo że nie prowadzą one do konkluzywnego socjologicznego ujęcia roli zawodowej projektanta. Być może jednak żal z powodu takiego stanu rzeczy nie jest wcale potrzebny. Porządny aparat naukowy książki pozwala bowiem dokładnie analizować skomplikowany obraz, który wyłania się z badania. Dotyczy to zarówno zakresu samego badania socjologicznego, którego założenia, zakres i uczestnicy są dokładnie opisani (łącznie ze wzorami ankiet, licznymi wypowiedziami zanotowanymi w czasie badań jakościowych i statystykami – z ilościowych); jak i metody oraz zaplecza teoretycznego, co obejmuje wielostronicową bibliografię i wskazanie wszelkich źródeł teoretycznych (jest też oczywiście indeks). Konsekwencją tego akademickiego podejścia jest także pełen zastrzeżeń, szczególarski (a bywa że – odwrotnie – zachowawczo ogólnikowy) styl, w którym ostrożność tez momentami staje się sztuką samą dla siebie. Niemniej książka dostarcza wiarygodnego materiału do analiz i refleksji, nie skrywając swoich założeń i ograniczeń, w duchu pełnej intelektualnej uczciwości.

Dla kogo jest więc ta wymagająca pewnego samozaparcia, ale też dająca satysfakcję z odkryć lektura? W pierwszej kolejności dla teoretyków i historyków projektowania, rzecz jasna, ale także dla osób organizujących zaplecze i popularyzatorów dizajnu, dla odpowiadających za edukację w zakresie projektowania. Pozwala bowiem wejrzeć w to, co myślą o sobie sami projektanci, czego oczekują zleceniodawcy i czego nie wiedzą jeszcze  odbiorcy. A te informacje są niezbędne, aby usprawnić komunikację i funkcjonowanie w relacjach – na początek – tych trzech grup.

Z braku podobnych opracowań szczególną uwagę zwróciłbym na wstępne rozdziały dotyczące teorii projektowania. Z powodzeniem mogą one służyć jako wprowadzenie w tę tematykę dla wszystkich zainteresowanych, w szczególności poleciłbym te fragmenty młodym adeptom projektowania.

Jest też ważna kwestia, która powinna skupić uwagę, a może i obudzić sumienia całego środowiska. Rojek-Adamek pisze: „Połowa badanych za kluczową […] uznała zależność sukcesu zawodowego od układów i znajomości” (s. 184). Jakkolwiek autorka w swojej analizie pokazuje kontekstową złożoność tego wyniku, to nie można nad nim po prostu przejść do porządku bez niepokoju. Nie tak duże środowisko projektowe, w którym w dodatku wiele osób pełni kilka funkcji (aktywnych projektantów, konsultantów zleceniodawców, krytyków i wykładowców), jest zagrożone nepotyzmem, faworyzowaniem pewnych grup i dyskryminacją innych – co z pewnością nie służy rozwojowi dyscypliny – a także hipokryzją w obliczu wpisanych w tożsamość zawodową wymagań etycznych. Być może ci, którzy są uprzywilejowani, powinni dzięki temu metodycznemu i przeprowadzonemu z należytą starannością badaniu dostrzec problem. Oczywiście, w Designerach nie ma takich daleko idących ocen, pouczeń ani rad. To książka naukowa.

Paulina Rojek-Adamek, Designerzy. Rola zawodowa projektanta w oglądzie socjologicznym, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2019, 288 stron, format B5.

strona wydawnictwa: scholar.com.pl