Recenzja książki „Model i metafora. Komunikacja wizualna w humanistyce”

Recenzja książki Mai Starakiewicz Model i metafora. Komunikacja wizualna w humanistyce, koncepcja wizualna Jakub Woynarowski i Maja Starakiewicz, red. Martyna Nowicka, Korporacja Ha!art, Kraków 2019

Jak przystało na dobry tytuł książki, już same słowa widniejące na okładce publikacji Mai Satarkiewicz – „model i metafora” – wzmagają zainteresowanie treścią, która – jak głosi podtytuł – dotyczyć będzie komunikacji wizualnej. O ile model jest pojęciem często stosowanym w odniesieniu do wizualizacji, ilustracji oraz innych rodzajów „grafiki informacyjnej”, metafora – choć jest jednym z podstawowych zabiegów stosowanych przez projektantów i twórców ilustracji – wydaje się wciąż nie do końca rozpoznana i opisana w literaturze dotyczącej projektowania komunikacji wizualnej i grafiki użytkowej, dostępnej na polskim rynku wydawniczym. Wyjątek stanowić mogą oczywiście analizy polskiej szkoły plakatu.

Sądzę więc, że do sięgnięcia po książkę Mai Starakiewicz szersze grono czytelników zachęcać może zwłaszcza pojęcie „metafory”, która nie jest tu rozumiane jako „środek stylistyczny” czy „ozdobnik”, lecz – w ślad za badaniami kognitywistów (teoria metafor) – aparat myślenia i działania oraz jedno z naczelnych narzędzi komunikacji w ogóle, nie tylko tej, w której pośredniczy zmysł wzroku.

To właśnie metaforyczność struktur wizualnych służących skutecznej komunikacji stanowi osnowę treści, bogato ilustrowanej i nasyconej znaczącymi przykładami, z których liczne należą do klasycznych przypadków z historii współistnienia tekstu oraz objaśniających obrazów abstrakcyjnych i ikonicznych. Wiele z nich, jak np. przedsięwzięcia Charlesa Minarda, Florence Nightingale, Antoniego Jaźwińskiego, Ottona Neuratha czy Henry’ego Becka, to rozwiązania stawiane za wzór studentom projektowania komunikacji wizualnej. Przemówić mogą jednak także do „niespecjalistów” w tym zakresie, zwłaszcza, że odnoszą się do różnorodnych sfer ludzkiej aktywności, a nie wyłącznie do działalności akademickiej i naukowej, w tym badań nad kulturą wizualną.

Autorka z pasją i znawstwem prowadzi czytelnika przez świat różnych form przedstawień obrazowych – schematów, diagramów, wykresów, map, drzew, sieci, linii czasu i innych typów wizualizacji. Pokazuje przy tym, w jakich celach można i warto ich używać. Bierze przy tym pod uwagę szeroki kontekst obrazowania, historycznej oraz współczesnej kultury wizualnej, pełnej obrazów, które tworzymy i poprzez które postrzegamy świat. Wyjaśnia sposoby działania i funkcje przedstawień wizualnych, a także zarysowuje skomplikowany proces rejestracji i percepcji obrazu. Z ogromu zagadnień autorka umiejętnie wybrała te, które mogą stanowić solidne wprowadzenie do wiedzy o współczesnym znaczeniu komunikacji wizualnej, a także wykształcić podstawowy odruch krytycyzmu wobec nieskutecznych praktyk w tym zakresie.

Niewątpliwą wartością książki jest bardzo szerokie ujęcie tematu. Można odnieść wrażenie, że autorka wypowiada się nie tylko z pozycji projektanta-praktyka, lecz także badacza obrazów, zaangażowanego w promocję wyników badań z zakresu visual studies i literaturoznawstwa.

Nie dziwi zatem starannie opracowana szata edytorska książki, która sama w sobie jest przykładem dobrych praktyk projektowych opisanych przez autorkę. I to zarówno w warstwie typograficznej, jak i ilustracyjnej. Tekst i obraz tworzą tu zwartą, niepodzielną całość. Wśród licznych rysunków, których autorem jest Jakub Woynarowski, wyróżnia się zwłaszcza obrazowe ujęcie metafory jaskini platońskiej, którego wyjaśnienie autor przedstawia w cennym opisie koncepcji wizualnej książki, wieńczącym publikację.

Na koniec chciałabym podzielić się refleksją natury bardziej ogólnej. Wbrew stwierdzeniom zawartym we wstępie do „Modelu i metafory…”, a także w zakończeniu książki (Projektowanie w nauce, stron 240), nie dostrzegam prawdziwie istotnego powodu, dla którego treść książki miałaby być ograniczona do potrzeb nauk humanistycznych, w tym środowiska akademickiego. Pewien niepokój czytelnika zapoznawanego w kolejnych rozdziałach z funkcją wizualizacji jako pośrednika między informacją a wiedzą (patrz wymowny schemat na stronie 60), może budzić przypisana obrazowi „znaczeniowa efemeryczność” umożliwiająca wyrażanie tego, co „dwuznaczne i względne” oraz uznanie tego właśnie aspektu obrazu za „najważniejszą zaletę wizualizacji w humanistyce” (strona 69). W skrajnym przypadku uważny czytelnik mógłby w tych stwierdzeniach dostrzec zaprzeczenie poruszanych w książce zagadnień, a może nawet nie najlepiej pomyśleć o celach współczesnej humanistyki, która – jak każda nauka – powinna dążyć do prawdy i to bynajmniej nie takiej „prawdy”, która jest „migotliwa” i „niestabilna” (! strona 160). Nawet, jeżeli rozumiemy humanistykę jako „dialog” (strona 208).

Sądzę, że omawiane zagadnienia mają wymiar na tyle uniwersalny i tak ważny dla szerokiej promocji współpracy projektantów i przedstawicieli innych dziedzin twórczych, że wspomniane ograniczenie niepotrzebnie zawęża krąg potencjalnych odbiorców, a więc wszystkich tych, w których pracy komunikatywność przekazu ma kluczowe znaczenie.

Książkę opublikowało wydawnictwo Ha!art 

Zapraszamy na oficjalną premierę książki we wtorek, 14 maja 2019 roku o 19:00 w Galerii Bunkier Sztuki / facebook.com/events/286064265611062/