2 Hanfu, hanbok i kimono w wersji zmodernizowanej, czyli o ewolucji mody w Azji Wschodniej
W dużych metropoliach Chin modę dzielą między siebie nowoczesność z tradycją oraz Wschód z Zachodem.
Hamburger friend I feel happiness when I eat a him1.
Sniffing glue won’t keep families together2.
The pig is full of many many cats3.
Napisy na T-shirtach przechodniów napotkanych na ulicach dużych wschodnioazjatyckich miast.
Od 2019 roku pomieszkuję w dzielnicy Nan’an w Chongqing – mieście o ponad 30-milionowej populacji w prowincji Syczuan w Chinach. Szare poranki w drodze do pracy oraz powroty, podczas których jestem zmuszona uprawiać wspinaczkę górską, są mi umilane przez interesujące zjawiska. Z ulicy dobiegają dźwięki sklepowych głośników, może jednak za głośne, a w windzie spotykam mężczyznę w garniturze, który w jutowym worku wiezie żywą kaczkę na kolację. Przed wejściem do zamkniętej o poranku restauracji leży krowia głowa, a po zgliszczach budynku nieopodal chodzą kury, które między drogą szybkiego ruchu a cementowym blokowiskiem szukają pożywienia. Zaraz obok znajduje się eleganckie osiedle z podświetlanymi basenami, przedszkola, szkoły, do których spieszą ubrani w mundurki uczniowie, oraz budynki uniwersytetu CTBU. W jego skład wchodzi Wydział Projektowania Mody prywatnej akademii MIADA, gdzie uczę.
Studenci są zapracowani. Często zarywają noce, żeby oddać w terminie rysunki i kolekcje, w międzyczasie próbując przemycić dla siebie radości miejskiego życia. Zdarza się, że przychodzą na zajęcia w niedbałych, dresach, które naciągają na piżamę, a zaspane oczy zasłaniają kupioną na Taobao czapką z daszkiem lub bucket hatem. Noszą różnego rodzaju adidasy, martensy i crocsy w wersji oryginalnej albo podrobionej. Można odkryć niezliczone okazy: crocsy płaskie, podwyższane na koturnie, na obcasie, z futerkiem, crocsy półbuty, klapki, sandały, zdobione wszelkiego rodzaju gumowymi przypinkami, quasi-perłami lub quas-kamieniami szlachetnymi. Crocsy są popularne w całej Azji Wschodniej, ale tu zajmują pozycję czołową. Chińczycy łączą je zarówno z każualowymi, jak i eleganckimi ubiorami. Młodzież lubi kontrasty. Jeśli jednego dnia ktoś pojawi się w luźnej stylizacji, niewykluczone, że kolejnego przyjdzie do szkoły w szykownym stroju i pełnym makijażu, który szczelnie pokrywa twarz. Jest to prawdopodobne zwłaszcza w piątki. W weekendy przy stacji metra kłębią się studentki, które wkładają zestawy zainspirowane japońskim goshikku (gothic lolita). Od wielu lat powodzeniem cieszy się też inspiracja japońskim kawaii, czyli stylizacje „na słodziaka”, a wśród nich wersje z mocnym akcentem erotyzmu. Forma stroju ma podsycać wrażenie dziecięcych proporcji sylwetki, a makijaż – twarzy. Ubrania są obficie zdobione falbanami, kokardami i wstążkami – wszystko w cukierkowych kolorach, a do tego motywy kotków, misiów i innych stworzeń z popkultury. Dla kontrastu dziewczęta noszą ciężkie buty na ultrawysokim koturnie. Co ciekawe, kawaii ma swoje źródła w fascynacji Zachodem, tamtejszymi kreskówkami i produkcjami Disneya. W ten sposób kultura zatoczyła koło: „Kawaii jest spotkaniem Wschodu z Zachodem, wzbogaconym i przetworzonym przez japońską specyfikę zbiorem europejskich motywów”4.
W tygodniu na kampusie studenci noszą się zgodnie z zasadami lokalnego preppy style, czyli „idealnego ucznia”. Korzeni zainteresowania tą stylistyką również można dopatrywać się w wielokierunkowym działaniu inspiracji kulturowych. W latach 70. w Japonii zaczęto naśladować styl Ivy League, czyli sposób ubierania się wywodzący się ze środowiska związanego z prestiżowymi amerykańskimi uczelniami. Azjatycka wersja stylu preppy bywa nazywana w Japonii i Korei mianem ivy style lub campus style5. Studenci w Chongqing kupują gotowe zestawy, na przykład kardigan (sweter zapinany na guziki) plus spódniczka z tej samej dzianiny, sukienki w stylu „grzecznej uczennicy” w stonowanych kolorach, ale podkreślające figurę, sweterki w serek w zestawie z białą koszulą i krawatem lub wstążką pod szyją, a do tego krótka plisowana spódniczka albo spodnie w kant. Mieszkańcy spoza kampusów, zwłaszcza osoby starsze i niezamożne, noszą ubrania znalezione w lokalnych sklepach z tanią, produkowaną masowo odzieżą. Fasony, kolory i motywy ozdobne często wydają się przypadkowe, a materiały tandetne. Dość znanym fenomenem jest drukowanie na koszulkach napisów po angielsku bez znajomości tego języka. Widuje się na ulicach starsze panie, które wyrażają na ubraniach śmiałe hasła w stylu „Too hot for you” albo dzieci w T-shirtach z niecenzuralnymi i zupełnie nieadekwatnymi napisami, na przykład „Too drunk to fuck”. Można się z tego pośmiać, chociaż warto zauważyć, że w Europie czy Stanach, kiedy umieszcza się chińskie maksymy na ubraniach lub tatuażach, powstają podobne gafy.
Popularne są, również wśród panów, długie paznokcie, które sugerują przywilej niewykonywania ciężkich prac fizycznych i są symbolem wysokiego statusu społecznego. Paradoksalnie jednak długie paznokcie mają taksówkarze, dozorcy budynków czy drobni sklepikarze. Wśród kobiet w różnym wieku powszechne są długie i mocno zdobione tipsy. Na paznokciach można mieć piercing, a nawet zwisające z łańcuszków ozdoby i minizabawki. Studentki na wydziale mody, które wykonują precyzyjne prace krawieckie i projektowe, w trakcie rysowania ilustracji na tabletach potrafią imponująco wyginać palce. Mimo tych utrudnień, świetnie sobie radzą w szkole.
„W porównaniu z Koreą czy Japonią, w Chinach panuje największe przyzwolenie na różnorodność – choć nieporównywalnie mniejsze niż w Europie. Nie ma na przykład ostracyzmu za brak makijażu, choć obowiązują zasady, których się nie łamie”6. Jedna z moich studentek w trakcie terapii nowotworowej musiała zgolić włosy. Pokazała mi zdjęcia w nowej fryzurze, która pasowała do jej stylu punk chic. Lin Qi powiedziała jednak, że nie może wychodzić z domu bez peruki. Jej matka uważa to za niedopuszczalne, ponieważ „kobieta musi wyglądać kobieco”. Dopóki dziecko jest na utrzymaniu rodziców – niezależnie od stopnia zamożności rodziny – musi konsekwentnie trzymać się narzuconych zasad.
W ChRL aktywny nurt stanowi teraz guochao, co dosłownie oznacza chińską falę. Promuje on powrót do tradycyjnych rodzimych wartości kulturowych, krajowych estetyki i produktów, ale łączy je z nowoczesnymi technologiami i designem. Z dużą swobodą sięga się po tradycyjne stroje i reinterpretuje na język współczesności, zestawiając hybrydowo z tym, co bieżące i świeże. Ruch pojawił się w odpowiedzi na wpływy globalnej mody i kultury zachodniej, jako dążenie do odzyskania i promowania rodzimego dziedzictwa – na współczesną nutę, ale ze świadomością doświadczeń poprzednich pokoleń7.
W tym miejscu warto krótko odwołać się do historii. Wiek XIX Chińczycy nazywają stuleciem upokorzeń, ponieważ ich kraj był wtedy słabym półkolonialnym państwem z rozdrobnioną tożsamością. Kres temu stanowi położył Mao Zedong, którego uważa się za wielkiego ojca jedności narodu. Fakt, że Mao jest odpowiedzialny za klęskę głodu, z powodu którego zginęło między 42 a 60 milionów Chińczyków, pozostaje lokalnie przemilczany. Moda w Chinach była kształtowana przez ideologie polityczne i względnie długi okres izolacji. Okres rządów Mao wiąże się z „rewolucją kulturalną”, która od lat 60. do 80. miała ogromny wpływ na sposób noszenia się w Chinach, kiedy promowane były uniformizacja, praktycyzm i równość, a odrzucane wszelkie przejawy indywidualizmu. Po tym okresie nastąpiły rządy Denga Xiaopinga i reformy gospodarcze, które spowodowały otwarcie na świat, umożliwiając kontakt z zachodnimi trendami. Dżinsy i zachodnie garnitury zdobyły popularność, a ubrania zaczęły się stawać symbolem statusu, jak pozostało zresztą do dziś. Na początku XXI wieku przemysł mody w Chinach eksplodował, stając się globalnym centrum produkcji i ważnym rynkiem dóbr luksusowych.
Przejawem guochao w modzie jest popularność stroju hanfu z okresu dynastii Han, który przeżywa odrodzenie wśród młodszych pokoleń. Tradycyjnie składa się z trzech głównych części: koszuli z kopertowym dekoltem i szerokimi rękawami, spódnicy z plisami i pasa, zdobionych haftowanymi kwiatami, chmurami albo smokami. Dziś stosuje się kontrastujące z historyczną formą nowoczesne motywy dekoracyjne lub zestawia wybrane elementy hanfu z każualowymi ubraniami takimi jak dżinsy, skórzane kurtki albo glany. Po formę hanfu sięga gwiazda haute couture Guo Pei, która jest najbardziej znaną na świecie współczesną chińską projektantka mody, a zarazem ambasadorską chińskiej kultury za granicą (ubierała między innymi Céline Dion, Rihannę i Katy Perry). Guo Pei używa tradycyjnych technik ręcznego haftu i tworzy kreacje, które mają monumentalną skalę i wyrafinowaną, teatralną estetykę. Jej prace są reinterpretacją bogactwa chińskiego dziedzictwa i celebracją rzemiosła, ale jednocześnie pozostają dopasowane do światowego rynku mody luksusowej8.
Il. 1. Rihanna w sukni projektu Guo Pei, Met Gala w Metropolitan Museum of Art Costume Institute w Nowym Jorku, 2015. Źródło: https://assets.teenvogue.com/photos/5a206c0bc619060fb1912e5b/16:9/w_2240,c_limit/GettyImages-472183178.jpg [data dostępu: 27.1.2025]
Innym przykładem stroju historycznego, który w zmodernizowanej wersji rozpowszechnił się w ostatnich latach, jest cheongsam (inaczej qipao), pochodzący z okresu dynastii Qing. Ma obcisły krój podkreślający sylwetkę, stójkę i rozcięcia po bokach dla swobody ruchu. Tradycyjnie wykonany jest z jedwabiu z haftami. Jason Wu, kanadyjski projektant chińskiego pochodzenia, wplata elementy qipao w swoje kolekcje wieczorowe i couture. Stworzył serię sukien z wysokim kołnierzem i zapięciami na guziki typowymi dla cheongsam, ale wykonanych z nowoczesnych materiałów, takich jak żakardy, koronki czy jedwabne satyny w stonowanych barwach. Wu używa delikatnych nawiązań, które sprawiają, że qipao staje się uniwersalne i odpowiednie dla klientów na całym świecie9.
Il. 2. Nawiązanie do tradycyjnej formy chińskiego qipao, proj. Jason Wu, kolekcja produkowana seryjnie, wiosna – lato 2012. Źródło:
assets.vogue.com/photos/55c650db08298d8be21752d2/master/w_2240,c_limit/00190fullscreen.jpg [data dostępu: 27.1.2025]
Guochao nie dotyczy tylko mody, ale też kultury i sztuki w ogóle. Ruch pojawił się w odpowiedzi na wpływy globalnych, a zwłaszcza zachodnich trendów i dąży do odzyskania i promowania narodowego dziedzictwa w nowoczesny sposób. Podobne prądy pojawiły się też w innych krajach Azji Wschodniej, w Korei Południowej, Japonii i na Tajwanie.
W Korei nurt ten nosi nazwę hallyu („koreańska fala”) i rozpowszechnia rodzimą kulturę przez k-pop (muzyka), k-dramy (seriale) i filmy, często wplatając elementy tradycji. Przykładami popularności kultury koreańskiej są na przykład nagrodzony trzema Oscarami film Parasite, koreańsko+amerykański melodramat Poprzednie życie czy ultracelebrycki w pokoleniu nastolatków k-popowy zespół muzyczny BTS. To koreańskie zjawisko oddziałuje na chińską młodzież, wśród której k-pop cieszy się wysoką estymą. Na studenckich wydarzeniach angażujących setki uczestników organizuje się konkursy znajomości kroków tanecznych z poszczególnych teledysków. W k-popie charakterystyczne jest luźne traktowanie wizerunku w odniesieniu do identyfikacji z daną płcią i przełamywanie związanych z tym sztywnych ról społecznych. Doceniana jest umiejętność okazywania emocji i wrażliwości, swobodna ekspresja twórcza, a powszechnym zjawiskiem w modzie jest neutralność płciowa, czyli nieskrępowane czerpanie ze stylistyk obu płci.
Podobnie jak Chińczycy renesans hanfu i cheongsam, tak Koreańczycy przeżywają powrót do tradycyjnego stroju hanbok w uwspółcześnionym wydaniu. Reprezentantką tego trendu jest Leesle Hwang, projektantka i założycielka marki Leesle, wychodząca z założenia, że hanbok mimo swojej historycznej formy powinien być atrakcyjny dla współczesnych odbiorców. Jej projekty eliminują bariery związane z noszeniem tradycyjnych strojów, takie jak złożoność czy niewygoda, a jednocześnie zachowują ich charakterystyczne elementy. Klasyczny hanbok składa się z wielu warstw. Hwang je redukuje, by stworzyć odzież, którą można założyć równie łatwo jak współczesne ubrania. Zamiast tradycyjnych jedwabiów i bawełnianych materiałów używa lekkich, oddychających tkanin, które są bardziej praktyczne. Integruje również hanbok z bieżącą modą, łącząc jego elementy z odzieżą urban-casual, taką jak bluzy, sneakersy czy torby, co pozwala na łatwe komponowanie stylizacji10.
Il. 3. Pokaz Fashion Week 2023 w Mediolanie, proj. LEESLE, kolekcja wiosna – lato. Źródło: https://koreajoongangdaily.joins.com/news/2024-09-13/culture/koreanHeritage/How-Hanboks-rising-popularity-is-fusing-tradition-with-modern-fashion-trends/2132479 [data dostępu: 27.1.2025]
Trend do podkreślania rodzimych wartości jest widoczny na pokazach podczas Seoul Fashion Week11, przy czym projektanci realizują go na różne sposoby. Parkchoonmoo, której kolekcje zawierają elementy inspirowane hanbokiem, przekształca go w uproszczone formy. Przerabia folklorystyczny jedwabny strój w dzianinowy zestaw streetwearowy, przeskalowaną kamizelkę z kapturem ze sztucznej skóry lub technicznego nylonu, obszerną plisowaną spódnicę albo monumentalny płaszcz do ziemi o prostych cięciach. Wszystko w stonowanych kolorach: bieli, czerni i brązach z karminowymi akcentami. Projektant Juun.J idzie jeszcze dalej12. Tworzy futurystyczne wielowarstwowe kompozycje o zróżnicowanych strukturach, bawiąc się kontrastami między tym, co ciężkie i lekkie, między brakiem materii a jej grubą mięsistą powierzchnią, kształtując opozycje w stylu pozbawionym sztywnych zasad wyznaczających, co jest kobiece, a co męskie. Jego projekty wpisują się w nurt genderfluid, dający prawo do wyrażania własnej tożsamości, która może ulegać przekształceniom.
Moda w Chinach była kształtowana przez ideologie polityczne i długi okres izolacji. Korea i Japonia wcześniej przyjęły wpływy zachodnie dzięki sojuszom z USA po II wojnie światowej i wojnie koreańskiej. Obecny w krajach Azji Wschodniej trend powrotu do tradycji i integrowania jej ze współczesnością wpisuje się w globalny ruch poszukiwania odrębności w obliczu globalizacji i zachodnich wpływów. W Japonii potrzeba scalania historycznego dziedzictwa kulturowego z teraźniejszością w różnych dyscyplinach sztuki widoczna jest od dawna, także w modzie. Kansai Yamamoto tworzył projekty inspirowane tradycją, pełne teatralności i ekstrawagancji. Czerpał z estetyki teatru kabuki, tradycyjnych japońskich motywów, takich jak fale, chmury czy żurawie, przekształcając je w nowoczesne, bogato zdobione kreacje. Jego współpraca z Davidem Bowiem na początku lat 70., podczas której stworzył kostiumy dla scenicznej persony Ziggy’ego Stardusta13, była symbolicznym przykładem połączenia japońskiego dziedzictwa z globalnym kontekstem popkulturowym. Oparte na asymetrycznych formach i intensywnych kolorach kostiumy Yamamoto podkreślały androgyniczność Bowiego i przy okazji wprowadzały japońską estetykę na międzynarodową scenę.
Il. 4. Projekt Kansaia Yamamotao, 1971. Źródło: nytimes.com/2017/07/24/t-magazine/fashion/kansai-yamamoto-revival.html [data dostępu: 27.1.2025]
W latach 80. i 90. Rei Kawakubo (założycielka znanej międzynarodowo marki Comme des Garçons), Issey Miyake i Yōji Yamamoto zrewolucjonizowali zachodnie standardy ubioru, wprowadzając awangardowe, dekonstrukcyjne projekty nawiązujące do rodzimej tradycji. Historyczne formy reinterpretowali w nowoczesnym kontekście. Wszyscy byli pionierami w eksperymentowaniu z kształtem, materiałem i technologią, a jednocześnie wyznawali minimalizm, stosując japońską filozofię prostoty i harmonii.
Spadkobiercą tych wartości jest projektant Kunihiko Morinaga, założyciel marki Anrealage. Łączy japońskie dziedzictwo z nowoczesnością, odwołując się do filozofii mono no aware, czyli ulotnego piękna rzeczy. Morinaga wykorzystuje interaktywne tekstylia i nowe technologie, takie jak tkaniny zmieniające kolor pod wpływem światła UV, i tworzy konceptualne futurystyczne kreacje. Tradycyjne kimona czy yukaty (rodzaj domowego stroju kąpielowego) stają się inspiracją dla świeżych i wyrazistych, rzeźbiarskich sylwetek.
Z końcem ubiegłego stulecia moda w Azji Wschodniej przeszła rewolucję. Od lat 90. za sprawą Chin kojarzymy ten region jako fabrykę świata. Rola ta wiązała się z utrwaleniem zależności gospodarczej, w której kapitał i kreatywność były zdominowane przez Zachód, a Azja pełniła funkcję wykonawczą. W dążeniu do zaspokojenia potrzeb chłonnego rynku europejskiego i amerykańskiego przy jednoczesnym braku odpowiednio rozbudowanego zaplecza projektowego w globalnym centrum produkcji odzieży kopiowano zachodnie pomysły. Wraz z dynamicznym wzrostem gospodarczym i poprawą standardów życia kraje Azji Wschodniej zaczęły inwestować w rozwijanie własnych marek, zmieniając swoją rolę na globalnym rynku mody. Ewolucja technologiczna przyniosła twórcom nowe perspektywy. Stopniowo Chiny przeszły od naśladowania do kreowania trendów. Symbolicznym tego wyrazem jest na przykład przyznawana przez prestiżową londyńską organizację Business of Fashion nagroda BoF China Prize dla chińskich talentów projektowania mody. Zmiana funkcji Chin z producenta w twórcę wiąże się też z tendencją w kierunku większej konsumpcji krajowej, napędzanej przez rosnącą klasę średnią, która poszukuje zróżnicowanych i wysokiej jakości produktów modowych14. Chiny odpowiadają za ponad jedną trzecią światowych wydatków na dobra luksusowe, a prognozy sugerują, że udział ten może wzrosnąć do 40%, a nawet 50% w najbliższych latach15, przy czym Chińczycy coraz częściej wybierają marki rodzime, skazując zagraniczne na zmniejszenie udziału na lokalnym rynku16.
Japonia utrzymuje reputację kraju o wysokiej jakości rzemiośle i awangardowym designie. Marki Uniqlo i Muji stały się jednymi z najbardziej popularnych brandów na świecie. Dzięki długiej tradycji harmonijnego podejścia do środowiska i rozwiniętym technologiom Kraj Kwitnącej Wiśni został ważnym globalnym graczem w zrównoważonej modzie. Z kolei Korea Południowa zyskała miano „k-fashion powerhouse” dzięki wpływowi takich marek jak Gentle Monster17 czy postaciom kultury pop, do których należą członkowie BTS, będący inspiracją dla mody na całym świecie. Azja Wschodnia, z jej dynamicznymi metropoliami i ważnymi dla światowego rynku mody wydarzeniami, takimi jak Tokyo Fashion Week, Seoul Fashion Week i Shanghai Fashion Week, stała się potęgą, mając u siebie światowe centra innowacji i kreatywności.
Il. 5. Koreańska marka Gentle Monster, 2025. Źródło: https://www.instagram.com/p/DEmVxzCT9iw/?img_index=1 [data dostępu: 27.1.2025]
Dodatkowym aspektem potwierdzającym rosnące znaczenie tego regionu w świecie mody jest fakt, że wiele międzynarodowych marek dostosowało swoje oferty do specyficznych potrzeb azjatyckich klientów. Przykładem jest Nike China, które podporządkowuje kolekcje do preferencji i kultury chińskich konsumentów, oferując specjalne modele obuwia i odzieży, nawiązujące do chińskich folkloru, tradycji i symboliki, na przykład przez edycje specjalne z okazji chińskiego Nowego Roku. Podobną taktykę realizuje Adidas Originals Japan, prezentując kolekcje, które różnią się od tych dostępnych na innych rynkach, i uwzględniając japońską estetykę i tradycję. W Japonii marka współpracuje też z lokalnymi projektantami, tworząc limitowane edycje. The North Face Japan stworzyło z kolei specjalną kolekcję Purple Label18 skierowaną specjalnie do japońskich klientów. Innymi przykładami konfigurowania oferty dla lokalnego klienta są marki Lacoste China, Zara Asia, H&M China czy Patagonia Japan.
Pojawienie się i rozwój mody na lokalność w Azji Wschodniej można postrzegać jako odpowiedź na rosnącą konkurencję między gospodarkami azjatyckimi a rynkami europejskim i północnoamerykańskim. Ruchy takie jak chiński guochao, koreański hallyu czy odnowiony kult tradycyjnych strojów w Japonii stanowią formę odzyskania kontroli nad narracją kulturową. Promowanie lokalnego dziedzictwa w nowoczesnym wydaniu pozwala budować unikalną wartość dodaną, która odróżnia te kraje od konkurencji. Jednocześnie lokalność staje się narzędziem soft power, która pozwala krajom Azji Wschodniej skutecznie promować swoją kulturę na arenie międzynarodowej. W obliczu tej globalnej gry o tożsamość i znaczenie moda na lokalność nie jest jedynie estetycznym zjawiskiem, ale też narzędziem ekonomicznym i politycznym, które kształtuje przyszłość zarówno azjatyckich, jak i zachodnich rynków mody.
