4 Gospodarka cyrkularna jako lek na kapitalizm
Gospodarka cyrkularna może być rozwiązaniem problemów związanych z narastającą emisji gazów cieplarnianych i zużyciem materiałów, jednak ze względu na tak zwany efekt odbicia oraz techniczne i społeczne bariery wiąże się też z zagrożeniami i wyzwaniami.
Stoimy przed bezprecedensowymi wyzwaniami. Wbrew początkowym oczekiwaniom, że pandemia COVID zmniejszy akumulację emisji dwutlenku węgla z powodu spowolnienia gospodarczego, spadek zużycia energii okazał się tymczasowy. Ostatnie badania wskazują na silne odbicie emisji1. Zmiany klimatyczne są trwałym problemem, głęboko zakorzenionym w obecnym systemie społeczno-gospodarczym. Podstawowe źródła tego zjawiska, na przykład ogrzewanie, transport, elektryczność, rolnictwo, tworzą system wzajemnie powiązanych technologii, infrastruktur, regulacji, modeli biznesowych i stylów życia2. W ciągu wielu dziesięcioleci podsystemy te ewoluowały, umacniając dominację paliw kopalnych3.
Dodatkowo w ciągu ostatniego stulecia globalne zużycie surowców wzrosło ośmiokrotnie, podczas gdy ich konsumpcja na mieszkańca się podwoiła, pomimo spadku materiałochłonności rozumianej jako ilość materiałów wymaganych na jednostkę PKB4. Po raz pierwszy w historii ludzkości masa wszystkich produktów wytworzonych przez człowieka przewyższyła biomasę planety5. Szybkie uprzemysłowienie gospodarek wschodzących i wysoki poziom konsumpcji surowców w krajach rozwiniętych spowodowały wzrost zużycia materiałów syntetycznych i przyrost zanieczyszczeń przemysłowych. Plastik można znaleźć w oceanach, glebie czy ciałach zwierząt6; ilości metali ciężkich w organizmach morskich są bliskie poziomów potencjalnie toksycznych dla ludzi. Zmniejszenie materiałowej zależności gospodarki stało się pilną koniecznością.
Jako rozwiązanie obu problemów – wzrastającej emisji gazów cieplarnianych i zużycia surowców – Unia Europejska w 2014 roku wydała New Circular Economy Action Plan, proponujący gospodarkę cyrkularną jako nowy model rozwoju dla Europy. Samo pojęcie gospodarki cyrkularnej pojawiło się już w latach 60., ale zostało spopularyzowane dopiero przez Ellen MacArthur Foundation w 2010 roku. Gospodarka cyrkularna polega na odzyskiwaniu materiałów ze starych produktów i ponownym ich wykorzystywaniu jako nakładów w produkcji przez jak najdłuższy czas8. Inne definicje gospodarki cyrkularnej obejmują jako jej cele: zmniejszenie zużycia zasobów; wykorzystanie starych produktów tak długo, jak to możliwe, poprzez ich naprawę lub ponowne użycie oraz wykorzystanie energii odnawialnej do odzysku materiałów9. Raport McKinsey10 (2016) sugeruje, że przyjęcie gospodarki cyrkularnej na dużą skalę mogłoby wygenerować zysk ekonomiczny netto w wysokości 1,8 bln euro rocznie do 2030 roku, zmniejszając zużycie materiałów, jednocześnie zwiększając wzrost PKB i zatrudnienie oraz redukując wzrost emisji dwutlenku węgla.
Wiąże się to z faktem, że ponowne przetwarzanie metali, na przykład aluminium, wymaga jedynie ułamka energii potrzebnej do wydobycia ich z rudy, a produkty wykonane z przetworzonego plastiku są średnio o 80% tańsze niż te wykorzystujące nowe materiały11. Pomimo to obecnie nie więcej niż 6% surowców jest poddawanych recyklingowi12. Brakuje systematycznej oceny barier i korzyści związanych z gospodarką cyrkularną w skali globalnej. Większość analiz ekonomicznych i środowiskowych skutków gospodarki cyrkularnej opiera się na uproszczonych modelach ekonomicznych, które ignorują szkody powodowane odpadami czy upodobania konsumentów, zakładając, że jednostki zawsze postępują racjonalnie, wybierając najtańsze produkty niezależnie od tego, jak były wyprodukowane. Gospodarkę cyrkularną traktuje się jako rozwiązanie technologiczne, a nie fundamentalną zmianę systemu, jaką w rzeczywistości jest. Wymaga ona ogromnych inwestycji w nowe moce produkcyjne, zmiany podejścia konsumentów i producentów do zarządzania odpadami i ich wykorzystywania. Na przykład brak zainteresowania i świadomości konsumentów został wskazany podczas rozmów z ekspertami jako jedna z najistotniejszych barier dla gospodarki cyrkularnej, plasując się znacznie wyżej niż jakakolwiek bariera techniczna13. Obecnie w UE tylko 25–40% zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego jest zbierane i poddawane recyklingowi14, chociaż w przyszłości odzyskiwanie metali szlachetnych z tego typu produktów będzie koniecznością wobec ich niedoboru.
Większość analiz pokazujących korzyści płynące z gospodarki cyrkularnej opiera się na założeniu, że materiały można odzyskiwać w nieskończoność. Jednakże ze względu na downcycling, czyli utratę jakości podczas przetwarzania i obróbki, materiały różnią się pod względem tego, ile razy można je poddać recyklingowi15. Straty wynikające z obniżenia jakości wynoszą od 2% dla aluminium16, przez 6–8% dla stali17, 18,5% dla plastiku18, do 26% dla papieru19. W rzeczywistości i tak wiele materiałów jest poddawanych recyklingowi tylko raz lub kilka razy, bo przetwarzanie staje się zbyt kosztowne. W mojej ostatniej pracy pokazałam, że gdy materiały są wykorzystywane w produkcji tylko kilkukrotnie, a nie wielokrotnie, to gospodarka cyrkularna nie zmniejsza emisji cieplarnianych, o ile nie ograniczy się całkowitej konsumpcji20.
Upowszechnienie się tanich materiałów pochodzących z recyklingu może stworzyć nowe rynki oraz pobudzić popyt i produkcję, co rodzi obawy, że gospodarka cyrkularna może sprzyjać efektowi odbicia (energetycznego)21. Efekt odbicia to zjawisko, w którym polityki wdrożone w celu zachęcenia do oszczędzania energii w produkcji i konsumpcji nie przynoszą proporcjonalnego do poprawy efektywności energetycznej zmniejszenia zużycia energii (słabe odbicie) lub nawet je zwiększają (silne odbicie)22. W gospodarce cyrkularnej efekt odbicia może się pojawić, gdy dostępność tanich, przetwarzanych materiałów pozwoli zaoszczędzić konsumentom środki finansowe i w rezultacie kupią więcej, zwiększając zużycie materiałów i energii. Efekt ten może się pojawić nawet wtedy, gdy odzysk (recykling) surowców jest mniej energochłonny niż wydobycie23. Dodatkowo gospodarka cyrkularna może pobudzać popyt, tworząc nowe rynki zbytu, jeżeli produkty z materiałów przetworzonych będą kupowane dodatkowo, a nie zamiast tradycyjnych dóbr. Na przykład Makov i Vivanco24 pokazali, że telefony z odzysku trafiają do innej grupy osób niż nowe, zwiększając liczbę osób z nich korzystających, ale nie zmniejszając popytu pierwotnego, a zatem zużycia materiałów w produkcji.
Jednakże bez recyclingu nie możemy mówić o transformacji gospodarki w kierunku niskoemisyjnej. Oczekuje się, że globalny popyt na zasoby naturalne podwoi się do 2050 roku i przekroczy podaż dla wielu zasobów krytycznych, na przykład metali rzadkich25. Wiąże się to z faktem, że produkcja energii ze źródeł odnawialnych jest bardziej kapitało- i materiałochłonna niż tradycyjna. Przykładowo system fotowoltaiczny zużywa od 11 do 40 razy więcej miedzi niż wytwarzanie energii z paliw kopalnych, a elektrownie wiatrowe 6–14 razy więcej żelaza26. Wiele metali krytycznych jest pozyskiwanych jedynie jako produkty uboczne przy wydobyciu innych metali. To sprawia, że ich podaż nie jest w stanie szybko reagować na zmiany popytu, a to stwarza zagrożenia dla technologii niskoemisyjnych27. Recykling metali może zmniejszyć ten efekt. Teraz odzyskuje się jednak w ten sposób mniej niż 1% metali rzadkich.
Kapitalistyczny model gospodarki opiera się na nieskończonym zwiększaniu produkcji i konsumpcji. Każde ich ograniczenie niesie za sobą negatywne skutki społeczne, na przykład w postaci bezrobocia lub inflacji, co pokazała pandemia. Z tym argumentem na ustach wiele firm oferuje produkty, których długość życia jest celowo ograniczana, aby wymuszała ich ponowny zakup i pobudzała gospodarkę. Jednak ten model rozwoju gospodarczego zbliża się do swojego kresu ze względu na koszty środowiskowe. Gospodarka cyrkularna jest koniecznością. Aby nie miała długofalowych negatywnych skutków dla środowiska, powinna służyć ograniczaniu popytu, a nie tworzeniu nowych rynków zbytu. Ważnym warunkiem sukcesu jest to, aby produkty były projektowane z myślą o łatwym odzyskiwaniu z nich różnych materiałów, a także żeby zbieranie używanych produktów było łatwe dla konsumenta. Gospodarka cyrkularna poza odzyskiwaniem materiałów postuluje wydłużanie czasu używania produktów oraz nadawanie im drugiego życia poprzez ich naprawę lub zmianę zastosowania. Pojawiają się tu dwa zagrożenia. Podobne jak przy recyklingu, jeżeli naprawianie starych rzeczy sprzyja oszczędnościom gospodarstw, to wcześniej czy później wydadzą je one na nowe dobra konsumpcyjne, nie ograniczając popytu lub zwiększając go. W rzeczywistości jednak, naprawa jest często droga i czasochłonna i często łatwiej i taniej jest kupić nowy produkt. Ponadto samo istnienie rynku zbytu dla produktów używanych może zachęcać do zwiększenia konsumpcji. Ponieważ możemy kupowane dobra później oddać lub odsprzedać, łatwiej o mniej roztropne zakupy. Przykładem jest rynek odzieżowy i włókienniczy: co roku kupujemy i produkujemy w Unii Europejskiej coraz więcej ubrań, z których 60% staje się odpadami dla pierwszego właściciela już po roku28. Z tego większość jest eksportowana poza Europę albo trafia na wysypiska29. Gospodarka cyrkularna jeszcze nie jest panaceum, ale pomaga niwelować negatywne skutki rozwoju gospodarczego.
